Herezje chrześcijańskie Europy i walka z nimi - czasy Średniowiecza do XVI w.

Celem niniejszej pracy jest przedstawienie najważniejszych zagadnień związanych z herezjami chrześcijańskimi w Europie w czasach średniowiecza. Zjawisko to jest charakterystyczne dla tej epoki. Encyklopedyczne wyjaśnienie pojęcia herezje mówi, że są to poglądy jednostek bądź grupy wyznawców danej religii sprzeczne z dogmatami, podstawowymi zasadami, naukami lub ustaleniami autorytetów konstytuującymi tę religię. Ruchy heretyckie pojawiły się wraz z chrześcijaństwem, jednak prawdziwy rozkwit przechodziły w XI i XII w., a koniec im przyniosła inkwizycja w XV - XVI w. Jednym z czynników sprzyjających szerzeniu się herezji był rozkład wewnętrzny Kościoła. Papieże byli bardziej politykami i władcami świeckimi, niż duchowymi przewodnikami chrześcijan. Powszechna była krytyka stosunków panujących w Kościele i żądania jego odnowy i poprawy. Osoby głoszące herezje były zagrożone karami duchowymi wymierzonymi przez władze świeckie, np. pozbawienie czci, pozbawienie godności i urzędów, konfiskaty majątku, bądź też kary pieniężne. Z czasem pojawiła się potrzeba stosowania daleko bardziej surowych kar, jak chłosta, a nawet kara śmierci.
Herezja stała się zjawiskiem powszechnym w XI w. W bardzo szybkim tempie przybrała na sile i swoim zasięgiem objęła całą Europę. Szerzeniu się tego zjawiska sprzyjały poglądy różnych grup heretyków. Pierwsze grupy pojawiły się w zachodnich Niemczech, Flandrii, Francji oraz w północnych Włoszech. Są to m.in.: katarzy — albigensi, waldensi, humiliaci, bracia wolnego ducha, bracia apostolscy, pikardowie, ubodzy z Lombardii i ponadto setki innych, które w nomenklaturze Kościoła Katolickiego objęte są nazwą kacerów.
Dużą inspiracją dla heretyków były poglądy wielu filozofów, reformatorów religijnych oraz wybitnych teologów. Najbardziej znanymi i wywierającymi największy wpływ byli m.in. Jan Wiklef, Arnold z Brescii oraz Jan Hus. Poglądy, które głosił Jan Wiklef zakładały, że Biblia jest jedynym źródłem wiary, liturgia powinna odbywać się w języku narodowym, odrzucały celibat kleru, spowiedź, kult świętych, relikwii oraz obrazów. J. Wiklef potępił papieża nazywając go antychrystem, domagał się od stanu duchownego życia w ubóstwie. Również drugi z reformatorów – Arnold z Brescii domagał się absolutnego ubóstwa kleru i wyrzeczenia się władzy doczesnej przez Kościół. Natomiast czeski teolog Jan Hus nie chciał całkowitego zerwania stosunków z Rzymem. Za wyłączne źródło wiary uznał Pismo Święte. Opowiedział się za doktryną predestynacji, czyli założenia, że Bóg z góry przeznacza człowieka do zbawienia bądź do potępienia. Krytykował sprzedaż odpustów papieskich, odrzucał zasadność ekskomuniki, negował znaczenie absolucji kapłańskiej, kwestionował papieskie żądania zwierzchnictwa nad Kościołem i wystąpił z żądaniem komunii pod dwiema postaciami dla wszystkich wiernych. W XVI wieku Kościoła katolickiego uznawał za herezję naukę twórców Reformacji, wśród nich Marcina Lutra i Jana Kalwina.
W 1215 r. na IV soborze luterańskim powołany został specjalny urząd do walki z heretykami, była to Święta Inkwizycja. W 1231 r. zatwierdził ją papież Grzegorz IX i w 1233 r. pełnienie urzędów inkwizytorskich powierzono zakonom dominikanów i franciszkanów. Zadaniem inkwizycji było wyszukiwanie i sądzenie heretyków, następnie przekazywano ich władzy świeckiej w celu wykonania wyroku. Od 1252 r. istotnym elementem działania inkwizytorów były tortury, niejednokrotnie bardzo brutalne, a czasem wręcz nieludzkie. Jeśli oskarżony przyznawał się do winy i wykazywał skruchę, wymierzano mu karę kościelną (np. posty, pielgrzymki), w cięższych przypadkach karano publiczną chłostą, więzieniem lub śmiercią oraz konfiskatą dóbr. Przyjęła się praktyka palenia na stosach tych heretyków, którzy nie wyrzekli się swych poglądów.