Naturalizm Feuerbacha

Ludwig Feuerbach (1804-1872) zapoczątkował na gruncie niemieckim odwrót od idealistycznej metafizyki, reprezentowanej tu przez Hegla, zwracając się, ku filozofii naturalistycznej i materialistycznej. Występując przeciw tradycyjnej metafizyce twierdził, że bytem są rzeczy jednostkowe, zaś idee jedynie abstrakcjami. Byt jest według niego nadrzędny wobec myśli, które podlegają jego prawom, zaś miarą prawdy nie są określające ją pojęcia, lecz istniejące zjawiska., jego filozofią jest nie posiadanie żadnej filozofii, wyrażając w ten sposób zwrot w kierunku filozofii minimalistycznej, konkretnej, realnej. W teorii poznania głosił Feuerbach zasadę sensualizmu, twierdząc, że poznawalne jest tylko to, co zmysłowe, a „w zmysłowości leży tajemnica bezpośredniej wiedzy”
Promując koncepcję naturalistyczną, postulował konieczność ponownego połączenia filozofii z naukami przyrodniczymi, co miało, według niego, przynieść znacznie korzystniejszy efekt niż tradycyjne wiązanie jej z teologią. „Zadaniem czasów nowożytnych było urzeczywistnienie i uczłowieczenie Boga – przekształcenie i przetopienie teologii w antropologię”. To kluczowe stwierdzenie, zawarte w dziele „Zasady filozofii przyszłości”, charakteryzuje jego program, w którego centralnym punkcie stoi człowiek, najdoskonalszy przedstawiciel świata przyrody.
Feuerbach to nie tylko naturalista, ale materialista, przekonany, że przyroda, stanowiąc jedyny byt, jest w swej istocie wyłącznie materialna. Konsekwencją tego poglądu musiało stać się mechanistyczne pojmowanie zagadnień psychicznych i znane, lapidarne stwierdzenia: „Myśl z bytu, a nie byt z myśli” oraz „Człowiek jest tym, co je”, oznaczające tak pełną zależność sfery psychicznej od materialnej, że nie można tej pierwszej traktować inaczej, niż właśnie jako przejaw procesów przemiany postaci materii, toczących się w całej przyrodzie według podobnych reguł.
Na pierwszym miejscu w filozofii Feuerbach umieścił człowieka: uważał go za właściwy jej przedmiot, a antropologię za naukę uniwersalną. Jak wspominał, „Bóg był moją pierwszą myślą, rozum drugą, a trzecią i ostatnią człowiek”. Czyli od filozofii najpierw teologicznej, a potem Heglowskiej przeszedł do antropologicznej. Człowiek nie stał jednak w opozycji wobec przyrody, lecz był jej nieodłączną częścią i wprawdzie najdoskonalszym, lecz jedynie wytworem „Antropologizm” Feuerbacha był więc zdecydowanie rodzajem naturalizmu. Doskonałość człowieka wśród innych elementów przyrody kazała mu traktować go jako ideał, nowy ideał w miejsce dawnych bytów nadprzyrodzonych. Nie człowiek jest stworzony na obraz i podobieństwo Boga, lecz odwrotnie: Bóg przez człowieka na jego własny obraz i podobieństwo.
Konsekwencją takiego poglądu jest, według Feuerbacha, wyzwolenie człowieka z poczucia zależności od istoty najwyższej, usunięcie odwiecznego dualizmu: skończoność-nieskończoność i oddanie go pod pierwotną zależność od przyrody, z której niegdyś religie się rozwinęły. Skoro oprócz przyrody nic nie istnieje, to nie ma nic ponad nią, nie ma nic, co tworzyłoby normy. Nie ma większego od niej dobra i jej należy się najwyższa cześć.
Podstawowe założenia w poglądach Feuerbacha to:
-Opozycja przeciw idealistycznej metafizyce. wrócił do stwierdzenia, iż bytem są jednostkowe rzeczy, a idee są tylko abstrakcjami. Myśl podlega prawom bytu i tylko zjawiska mogą być miarą prawdy. Wyrażając takie poglądy stał się zupełnym przeciwnikiem Hegla i na całej linii odszedł od idealizmu.
-Sensualizm i materializm. Feuerbach- „Filozofią moją jest że nie mam żadnej filozofii”. Jego filozofia istniała. Była jednak odmienna od ówczesnych: bardziej konkretna, empiryczna, realna. W duchu zaczynającej się epoki pisał: „Filozofia powinna znów połączyć się z przyrodoznawstwem, a ono z filozofią”, ,,Związek ten, oparty na wzajemnej potrzebie i wewnętrznej konieczności, będzie trwalszy, szczęśliwszy i owocniejszy niż obecny nieprawy związek filozofii z teologią”. Filozofia Feuerbacha była zupełnie prosta. W teorii poznania od racjonalizmu nawiązywał nie tylko do empiryzmu, ale i do sensualizmu. W teorii zaś od bytu i idealizmu przeszedł do naturalizmu. Twierdził, że istnieje jedynie przyroda, że wszystko, co istnieje, podlega tym samym prawom przyrody Był nie tylko naturalistą, ale materialistą: był przekonany, że przyroda stanowiąca jedyny byt, jest w swej osnowie materialna.
-Antropologizm. Dla Feuerbacha najważniejszy był człowiek, właściwy przedmiot filozofii, natomiast uniwersalną nauką antropologia. Widział w człowieku, jak we wszystkim co istnieje, twór przyrody. Antropologizm Feuerbacha był postacią naturalizmu. Uważał człowieka za twór przyrody, nic więcej, jednak za najdoskonalszy z jej tworów. Dlatego był on dlań zarazem ideałem: nowym ideałem w miejsce dawnych ideałów nadprzyrodzonych.
-Naturalistyczna etyka. Naturalistyczne założenia Feuerbacha ujawniły się również w jego etyce. Skoro nie ma nic poza przyrodą, to nie ma nic większego od jej dobra i jej należy się najwyższa cześć. Przede wszystkim człowiek jako najdoskonalszym tworem przyrody. W człowieku są wszystkie popędy, jakie wszczepiła weń przyroda. Etyka taka musiała być doczesna. Idee wieczności i nieśmiertelności Feuerbach zwalczał także z moralnego punktu widzenia: sądził, że zaczynamy żyć prawdziwym życiem wtedy dopiero, gdy zdamy sobie sprawę, iż śmierć jest rzeczywistością; bo wtedy myśl nasza i działanie skupiają się na tym, co realne, nie rozpraszają się w zaświatach. Pomimo to, właśnie w etyce znajdowała się, wg Feuerbacha, granica materializmu. Sądził, że materializm uczy, co jest, ale nie - co być powinno; z tego, jaka jest przyroda, nie wynika, jak należy żyć.
- Naturalistyczna teoria religii. Feuerbach całe życie myślał o religii. Nie człowiek jest stworzony na podobieństwo i obraz Boga, lecz odwrotnie: Bóg przez człowieka na jego własny obraz i podobieństwo. Są to nawet zupełnie proste potrzeby, które wiodą człowieka do religii Bez pragnień ludzkich nie byłoby bogów, i tacy są bogowie człowieka jakie jego pragnienia. W religii znajdują zaspokojenie zwłaszcza młodzieńcze potrzeby, i dlatego ma ona znaczenie w młodzieńczym okresie ludzkości; potem zastępują ją wykształcenie i kultura, realizujące późniejsze marzenia ludzkie.
Niemniej Feuerbach sądził, że potrzeby wiodące do religii są wieczne – a przeto i religia jest wieczna. Sądził że rola jej jest doniosła: wielkie ery w dziejach ludzkości różnią się przede wszystkim swym stosunkiem do religii. Nowa era powstaje, gdy stosunek ludzi do religii uległ zmianie. Feuerbach zachował też przekonanie o wzniosłości religii: mówił o sobie, że sprowadzając religię do antropologii, raczej podniósł antropologię do teologii. Dla swego kraju Feuerbach był pionierem i to zarówno filozoficznym jak i politycznym, sprzeciwiającym się doktrynom idealistycznym Niemców - prowadzącym do kultu państwa pruskiego i nacjonalistycznego totalizmu. Jego doktryna prowadziła do humanitaryzmu.