Gramatyka - podstawowe informacje

1. Podmiot kto? co?

2. Orzeczenie co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie?

3. Dopełnienie (wszystkie przypadki oprócz mianownika).

4. Przydawka jaki? jaka? jakie? czyj? który? ile? czego? z czego?

5. Okolicznik:
- Miejsca: dokąd? gdzie? skąd? jaką drogą? którędy?
- Przyczyny: z jakiej przyczyny? dlaczego?
- Czasu: odkąd? kiedy? jak długo? o której godzinie? do kiedy?
- Celu: po co? w jakim celu?
- Sposobu: w jaki sposób? jak?
- Przyzwolenia: mimo co? mimo czego?
- Warunku: pod jakim warunkiem? (kiedy?)

Wyróżniamy następujące części zdania

Podmiot - oznacza osobę, zwierzę, zjawisko, o którego czynności lub stanie orzekamy za pomocą orzeczenia. Najczęściej jest wyrażony za pomocą rzeczownika lub zaimka rzeczowego (czasami inną częścią mowy użytą w znaczeniu rzeczownikowym).

Orzeczenie - oznacza czynność lub stan tego, na co wskazuje podmiot. W zdaniu w funkcji orzeczenia występuje najczęściej osobowa forma czasownika, jest to orzeczenie czasownikowe. Orzeczenie może też składać się z osobowej formy czasownika być, zostać, stać się (łącznik) i innej części mowy (orzecznik). Takie orzeczenie nazywamy orzeczeniem imiennym.

Przydawka - jest określeniem rzeczownika, oznacza cechę lub właściwość osoby, przedmiotu, który nazywa dany rzeczownik. Najczęściej odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? czyj? który? ile? czego? z czego?

Dopełnienie - uzupełnia treść czasownika, oznacza przedmiot, którego dotyczy czynność określona czasownikiem. Odpowiada na pytania przypadków zależnych (poza mianownikiem!).

Okolicznik - uzupełnia treść czasownika i oznacza miejsce, czas, cel, sposób i przyczynę czynności, którą nazywa czasownik. Wyróżniamy następujące typy okoliczników:
Miejsca: dokąd? gdzie? skąd? jaką drogą? którędy?
Przyczyny: z jakiej przyczyny? dlaczego?
Czasu: odkąd? kiedy? jak długo? o której godzinie? do kiedy?
Celu: po co? w jakim celu?
Sposobu: w jaki sposób? jak?
Przyzwolenia: mimo co? mimo czego?
Warunku: pod jakim warunkiem? (kiedy?)

Zdania

Łączne - czynności współistnieją ze sobą, tzn. występują w jednakowym czasie i przestrzeni (np. Zuzia jest zdolna i uczy się dobrze.).
spójniki: "i", "oraz", "ni", "ani", "jak" lub bezspójnikowo (przecinek).
wykres: __1__....__2__

Rozłączne - zdania składowe wykluczają się wzajemnie (np. Jutro zrobię obiad albo przygotuję kolację.).
spójniki: "albo", "lub", "czy", "bądź"
wykres: __1__<....>__2__

Wynikowe - jedna czynność wynika z drugiej (np. Andrzej jest pilny, więc w szkole ma dobre oceny.).
spójniki: "więc", "zatem", "toteż", "dlatego",
wykres: __1__>....>__2__

Przeciwstawne - czynności przeciwstawiają się sobie (np. Turyści byli już zmęczeni, ale nie chcieli robić postoju.).
spójniki: "ale", "lecz", "a", "jednak", "zaś", "natomiast"
wykres: __1__>....<__2__

Synonimiczne - czynności wynikają jedna z drugiej (np. Ciągle dzwonią, czyli chcą to szybko załatwić.).
spójniki: "czyli", "to jest", "to znaczy"
wykres: __1__....__2__

CZĘŚCI MOWY

Odmienne
1. Rzeczownik - oznacza przedmioty, osoby, rośliny, zwierzęta, zjawiska przyrody, pojęcia, czynności i cechy. Odmienia się przez przypadki (tzw. deklinacja), liczby (liczba pojedyncza i mnoga) i rodzaje (męski, żeński, nijaki).

Przypadki:
Mianownik (M) - Kto? Co?
Dopełniacz (D) - Kogo? Czego?
Celownik (C) - Komu? Czemu?
Biernik (B) - Kogo? Co?
Narzędnik (N) - Kim? Czym?
Miejscownik (Msc) - O kim? O czym?
Wołacz (W) - O!

W danych przypadkach niektóre rzeczowniki mogą mieć różne postaci tego samego tematu. Nazywa się je wtedy tematami obocznymi. Oboczności polegają na wymianie spółgłosek lub samogłosek, np.:

M: wąż, ale D: węża
M: droga, ale C: drodze
M: anioł, ale Msc: o aniele
M: las, ale Msc: o lesie

2. Czasownik - oznacza czynności lub stany. Odpowiada na pytania: co robi? co się z nim dzieje? w jakim jest stanie? Odmienia się przez osoby, liczby, czasy (przeszły, teraźniejszy i przyszły), tryby (orzekający, przypuszczający i rozkazujący) i strony (czynna, bierna i zwrotna). W liczbie pojedynczej występuje w trzech rodzajach: męskim, żeńskim i nijakim, a w liczbie mnogiej w dwóch: męskoosobowym i niemęskoosobowym.

3. Przymiotnik - oznacza właściwości osób, zwierząt, przedmiotów i pojęć; określa rzeczownik. Odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje? Odmienia się przez przypadki, liczby i rodzaje.

Stopniowanie (stopień równy, wyższy i najwyższy):

a). proste (regularne):
I. ładny
II. ładniejszy
III. najładniejszy

b). opisowe:
I. słony
II. bardziej słony
III. najbardziej słony

c). nieregularne:
I. zły
II. gorszy
III. najgorszy

"Nie" z przymiotnikami w stopniu wyższym i najwyższym opiszemy oddzielnie!

Nieodmienne
1. Przysłówek - oznacza różne okoliczności wykonania danej czynności: miejsce, czas, sposób, stopień. Określa czasownik. Odpowiada na pytania: jak? gdzie? kiedy? Najczęściej tworzy się go od przymiotnika, dlatego też stopniuje się go tak samo jak przymiotnik.

2. Przyimek - nie jest samodzielną częścią mowy. Występuje głównie z rzeczownikiem i razem tworzą całość znaczeniową (wyrażenie przyimkowe) - np. na podstawie, na wycieczkę, pod względem.

Przyimki dzielimy na proste (bez, do, z, za, o, w, dla, przed, pod, między, ku, po, przy, na, mimo, u, nad itd.) i złożone (ponad, pomiędzy, oprócz, spoza, obok, wbrew, zza, poprzez, pośród, pomimo itd.). Przyimki złożone z przyimków z prostych zawsze piszemy razem.

CZĘŚCI ZDANIA

W zdaniu wyróżniamy grupę podmiotu (podmiot i wyrazy, które go określają) i grupę orzeczenia (orzeczenie i wyrazy, które go określają).

Trzej najlepsi przyjaciele | bawili się w rycerzy w ruinach średniowiecznego zamku.

Grupa podmiotu grupa orzeczenia

Podmiot z orzeczeniem tworzą w zdaniu związek główny. Pozostałe części mowy tworzą związki poboczne.

Podmiot - nadrzędna część zdania. Jest wykonawcą czynności. Odpowiada na pytania; kto? co? Wyróżniamy następujące rodzaje podmiotów:
- gramatyczny - wyrażony w mianowniku, np. Malarz namalował piękny obraz.
- logiczny - wyrażony w dopełniaczu, np. Nie ma sukcesów bez ciężkiej pracy.
- domyślny - np. Pojechaliśmy do Krakowa. [my]; Pójdę do sklepu po zakupy. [ja]
- szeregowy - np. Tomek, Łukasz i Jakub grają w piłkę nożną.

Orzeczenie - określa czynności lub stany osób albo rzeczy. Wyróżniamy dwa typy orzeczeń:
- czasownikowe - wyrażone osobową formą czasownika, np. Jutro pojedziemy do lasu na grzyby. Deszcz padał przez cały dzień.
- imienne - złożone z łącznika (osobowa forma czasowników: być, stać się, zostać) i orzecznika (innej części mowy), np. Jarek będzie pierwszy. Ta książka jest interesująca. Ania została aktorką. Ten dom jest z drewna.

Określenia:

Przydawka - określa rzeczownik. Odpowiada na pytania: jaki? jaka? jakie? który? która? które? czyj? czyja? czyje? ile? czego? Z czego?

Dopełnienie - określa czasownik. Odpowiada na pytania: kogo? co? czego? komu? czemu? kim? czym? itd. - odpowiada na pytania przypadków oprócz mianownika. Dopełnienie może być bliższe lub dalsze.

Okolicznik - określa czasownik. Wyróżniamy okoliczniki: miejsca, czasu, celu, przyczyny, sposobu, przyzwolenia, warunku.