Uchodźcy w Polsce. Problemy opieki społecznej nad uchodźcami.

Uchodźca-to osoba, która musiała opuścić teren na którym mieszkała ze względu na zagrożenie życia, zdrowia, bądź wolności. Zagrożenie to jest najczęściej związane z walkami zbrojnymi, klęskami żywiołowymi, prześladowaniami religijnymi bądź z powodu rasy lub przekonań politycznych.

Charakterystyka uchodźców ze względu na kraj pochodzenia:

Położenie geograficzne oraz sytuacja polityczna sprawia, że Polska staje się bardziej atrakcyjnym krajem dla uchodźców. Z jednej strony państwo nasze graniczy z krajami grupy Schengen, a z drugiej strony z krajami powstałymi w wyniku rozpadu byłego ZSRR. Dodatkowo atrakcyjność Polski dla imigrantów, w tym także uchodźców, zwiększyło wstąpienie 1 maja 2004 roku do Unii Europejskiej.
Przed 1991 rokiem, zanim Polska przyjęła konwencję genewską, uchodźców w Polsce praktycznie nie było ze względu na brak odpowiednich procedur nadawania statusu uchodźcy.
Należy także zaznaczyć, iż brak współpracy z innymi krajami w zakresie tworzenia polityki uchodźczej wynikał przede wszystkim z tego, iż Polska przez wiele lat była raczej krajem pochodzenia uchodźców niż krajem ich osiedlenia.
Stosunkowo niewiele osób każdego roku zabiega zatem o przyznanie statusu uchodźcy w Polsce. W 2000 roku wnioski złożyły 4642 osoby a w 2001 roku 4512 osób. Od kilku lat wzrasta liczba wniosków złożonych przez obywateli Rosji, Mołdowy, Mongolii i Ukrainy, maleje zaś liczba wniosków obywateli Armenii, Bułgarii i Rumunii.
Polska przyjęła Postanowienia konwencji genewskiej o statusie uchodźców oraz Protokołu nowojorskiego 26.XI.1991 roku.
Uchodźcy towarzyszą ludzkości od zarania dziejów. Są to ludzie, którzy znaleźli się w sytuacji bez wyjścia i w obawie przed prześladowaniem, by ratować swe życie lub wolność, zmuszeni są porzucić swój dom, swój majątek, przyjaciół i uciekać ze swego ojczystego kraju. Uchodźca - choć chciałby - nie może powrócić do swojego domu lub takiego powrotu się obawia.

Wiele obecnych konfliktów na świecie charakteryzuje się tym, że ludzie, którzy z powodu prześladowań czy przemocy zostali zmuszeni do opuszczenia swoich domów, pozostają na terenie własnego kraju. Są to uchodźcy wewnętrzni.

W prawie międzynarodowym termin uchodźca definiowany jest przez Konwencję Dotyczącą Statusu Uchodźców z 1951 roku (znana też jako Konwencja Genewska z 1951) zmienioną następnie Protokołem Nowojorskim z 1967 roku. Dokumenty te definiują, iż uchodźcą jest osoba, która przebywa poza krajem swego pochodzenia i posiada uzasadnioną obawę przed prześladowaniem w tym kraju ze względu na rasę, religię, narodowość, poglądy polityczne lub przynależność do określonej grupy społecznej.

Podstawą ochrony uchodźczej jest instytucja statusu uchodźcy stworzona przez Konwencję w 1951 roku. Najważniejszą zasadą tej ochrony jest zasada niezawracania, czyli tzw. Zasada
non-refoulement wyrażona w art. 33 Konwencji.
Aby uzyskać status nie trzeba zawsze udowadniać, iż było się prześladowanym przed opuszczeniem swojego kraju. Obawa może się dopiero pojawić podczas pobytu zagranicznego. Cudzoziemiec musi udowodnić, iż jego strach wiąże się z prawdopodobieństwem prześladowania, to znaczy, iż w kraju pochodzenia znajdzie się w położeniu, które wywoła prześladowanie. Za prześladowanie rozumie się szkodę lub krzywdę wyrządzaną przez państwo lub jego organy, lub brak ochrony ze strony państwa przed prześladowaniem innych osób. Szkoda musi być poważna i godzić w podstawowe prawa człowieka.

Cudzoziemcy nie mogą uzyskać ochrony w postaci statusu uchodźcy, gdy:

Podlegają wyłączeniom z mocy Konwencji Genewskiej, czyli: popełnili zbrodnię przeciwko pokojowi lub ludzkości, poważne przestępstwo o charakterze niepolitycznym przed przybyciem do Polski, lub inne akty sprzeczne z zasadami i celami Narodów, a także gdy stanowią zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa polskiego;
Przybywają z bezpiecznego kraju (gdzie prawa człowieka podlegają zasadniczej ochronie);
Przybywają z bezpiecznego kraju trzeciego, który zapewnia im dostęp do postępowania o nadanie statusu uchodźcy;
Status uchodźcy został im już nadany w innym kraju.

Akty prawne dotyczące cudzoziemców poszukujących ochrony:

Konwencja Genewska z 1951 roku i Protokół Nowojorski z 1967.
Konwencja jest dokumentem o podstawowym znaczeniu dla ustalenia statusu cudzoziemców poszukujących ochrony i określa prawa uchodźców.

Inne istotne akty prawne to:
- Europejska Konwencja Praw Człowieka i Podstawowych Wolności;
- Ustawa o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium RP i Ustawa o cudzoziemcach;
- Dyrektywa Rady ustanawiająca minimalne normy dotyczące kwalifikowania i statusu obywateli państw trzecich lub bezpaństwowców jako uchodźców lub osób, które wymagają ochrony międzynarodowej i określająca zakres przyznanej ochrony;
- Dyrektywa Rady dotycząca minimalnych standardów postępowania w procedurze o nadanie i odebranie statusu uchodźcy w krajach członkowskich.
- Za ochronę uchodźców odpowiada specjalna agenda ONZ – Biuro Wysokiego Komisarza Narodów Zjednoczonych ds. Uchodźców (UNHCR).

Zakres pomocy:
W Zgorzelcu i Białymstoku doradcy Caritas realizują program UNHCR, którego celem jest monitorowanie granic i realizacji umów readmisyjnych. Świadczona jest także, a może przede wszystkim, pomoc socjalna i doradcza dla cudzoziemców bez względu na ich status prawny. Szczegółowy opis świadczonej pomoc znajduje się poniżej.
W obliczu braku funduszy Straży Granicznej pomoc i współdziałanie Biur Caritas polega na:
- pokrywaniu kosztów podróży indywidualnych osób do Urzędu ds. Repatriacji i Cudzoziemców MSWiA w Warszawie,
- sporadycznym pokrywanie kosztów podróży do kraju pochodzenia,
- zapewnieniu uchodźcom żywności, artykułów higienicznych, leków i odzieży.

Pomoc psychologiczna:

Psycholog współpracujący z Caritas od 1994, doświadczony w pracy z cudzoziemcami oferuje profesjonalną opiekę psychologiczną w zakresie:
- obserwacji rozwoju intelektualnego, emocjonalnego, społecznego i fizycznego dzieci,
- diagnozy i terapii problemów psychologicznych dzieci: trudności w nauce, zaburzenia nerwicowe, lęki separacyjne,
- wsparcia psychologicznego w sytuacjach kryzysowych-próby samobójcze, samookaleczenia, itd.
- diagnozy i terapii w zaburzeniach stresowych pourazowych (PTSD), nasilonych lękach i depresjach,
- diagnozy i terapii w zaburzeniach adaptacyjnych: szok kulturowy, reakcja żałoby,
- poradnictwa rodzinne i małżeńskie,
- doradztwa zawodowe,
- wypalenia zawodowego pracowników.

Pomoc materialna

Caritas zapewnia pomoc materialną w postaci odzieży, obuwia, artykułów higienicznych, żywności mebli i artykułów gospodarstwa domowego oraz innych produktów potrzebnych w życiu codziennym wszystkim tym, którzy mieszkają w ośrodkach dla uchodźców, uznanym uchodźcom i potrzebującym migrantom. Pomoc materialna pochodzi z zasobów własnych diecezjalnych Caritas. Sporadycznie potrzebne produkty, które nie są dostępne z darów są kupowane i przekazywane potrzebującym.

Pomoc finansowa:

Udzielanie pomocy finansowej i materialnej osobom trakcie procedury uchodźczej oraz uchodźcom możliwe jest dzięki programowi UNHCR. Pomoc finansowa udzielana jest po konsultacjach z innymi organizacjami i instytucjami, które udzielają wsparcia finansowego, by uniknąć dublowania pomocy.
W 2001 powyższej pomocy udzielono w 682 przypadkach (894 osobom) w następujących sytuacjach:
- mieszkańcy ośrodków dla uchodźców otrzymywali zwrot kosztów podróży (wyjazdy do MSWiA, UNHCR, Fundacji Helsińskiej, COR Dębak) oraz niewielkie kwoty na wykonanie fotografii do dokumentów, zakup odzieży, obuwia itd. - w przypadku braku funduszy rządowych,
- pokrywanie kosztów leczenia (niedostępnych z funduszy rządowych) (badania, konsultacje medyczne, opieka nad ciężarnymi, interwencje chirurgiczne, zakup leków i okularów),
- zakup wyprawek niemowlęcych,
- zakup artykułów edukacyjnych - podręczniki i materiały szkolne dla dzieci i dorosłych,
- zakup żywności do dystrybucji wśród osób potrzebujących, mieszkających poza ośrodkami dla uchodźców, readmitowanych, lub przebywających w aresztach deportacyjnych,
- koszty dobrowolnej repatriacji.

Pomoc w dostępie do świadczeń medycznych :
- ułatwianie dostępu do świadczeń medycznych, tłumaczenia w czasie kontaktów z lekarzami,
- zakup leków,
- zakup okularów,
- kontakty z Narodowym Funduszem Zdrowia,
- opłacanie badań i zabiegów medycznych.

Pomoc prawna:
Pomoc prawna świadczona przez pracowników Caritas we współpracy ze studentami z Poradni Praw Człowieka Uniwersytetu Jagiellońskiego i Uniwersytetu Warszawskiego i przybiera następujące formy:
- reprezentacja i doradztwo prawne,
- informacje nt. procedury uchodźczej w Polsce,
- informacje nt. Ustawy o cudzoziemcach,
- odwołania do Rady ds. Uchodźców,
- skargi do NSA,
- informacje i pośrednictwo w procedurach prawnych i administracyjnych (wizy, pozwolenia na pracę, dokumenty identyfikacyjne, dostęp do szkolnictwa, prawo rodzinne, itd.)
- informacja i reprezentacja w instytucjach pomocy społecznej,
- pomoc w zawieraniu związków małżeńskich.

Program dla kobiet i dzieci:
Caritas oferuje pomoc dla grupy szczególnie wrażliwej i narażonej na trudności czyli kobiet i małoletnich dzieci. Pomoc przybiera następujące formy:
- zakup wyprawek szkolnych dla dzieci - książki, przybory szkolne, odzież, obuwie,
- zakup wyprawek dla noworodków,
- opieka medyczna i socjalna nad ciężarnymi,
- poradnictwo szkolne i monitorowanie postępów w nauce (konsultacje z nauczycielami),
- opieka przedszkolna dla dzieci - konsultacje w indywidualnych przypadkach,
- artykuły higieniczne dla kobiet,
- organizowanie rozrywki dla dzieci - Dzień Dziecka, kolonie letnie, paczki świąteczne itd..

Poradnictwo i praca socjalna:
Caritas prowadzi szeroko zakrojony program poradnictwa i pomocy socjalnej dla wszystkich cudzoziemców, niezależnie od ich statusu prawnego.
Pomoc obejmuje między innymi:
-poszukiwanie pracy,
-poszukiwanie mieszkania,
-informacje nt. emigracji poza granice Polski zarówno dla cudzoziemców jak i obywateli polskich,
-tłumaczenie dokumentów,
-pisanie podań, odwołań, pism,
-wypełnianie formularzy,
-kontakty z placówkami dyplomatycznymi w Polsce i polskimi za granicą,
-kontakty z instytucjami lokalnymi i centralnymi,
-umożliwienie klientom korzystania z faksów i telefonów Biur,
-pokrywanie kosztów pocztowych,
-poszukiwanie krewnych za granicą i pośredniczenie w łączeniu rodzin,
-ułatwienie dostępu do posług religijnych,
-pośredniczenie w kontaktach z kierownictwem ośrodka dla uchodźców.

Integracja uznanych uchodźców:
Caritas obejmuje szczególną opieką uznanych uchodźców, oferując wsparcie w procesie integracji w Polsce. Pomoc finansowa udzielana jest w ramach programu integracyjnego UNHCR.W 2001 pomocą integracyjną objęto 161 osób w całej Polsce.

Pomoc z zakresie integracji polega na:
-szczegółowym informowaniu uchodźców na temat dopełnienia koniecznych formalności - otrzymanie numeru PESEL, rejestracji w Urzędzie Pracy w celu uzyskania ubezpieczenia zdrowotnego, dopełnienia obowiązku meldunkowego, dotrzymywania zobowiązań podatkowych i ubezpieczeń społecznych.
- wypłacaniu miesięcznych zapomóg finansowych na pokrycie kosztów wynajmu lokali mieszkalnych i pokrycia podstawowych kosztów życia.
- pokrywaniu kosztów leczenia (wykup lekarstw, okularów)
-pokrywaniu kosztów podróży do MSWiA, wynikających z uzyskania statusu uchodźcy
-zorganizowaniu i opłaceniu kursu języka polskiego
-opłacaniu kursów zawodowych i prawa jazdy
pośredniczeniu w kontaktach z instytucjami i osobami prywatnymi (pracodawcami, wynajmującymi mieszkania)

Pomoc dla osób zatrzymanych w aresztach deportacyjnych:
Opieka nad osobami przebywającymi w aresztach deportacyjnych polega głównie na przekazywaniu odzieży, leków, artykułów higieny osobistej oraz zapewnieniu pomocy prawnej. Dzięki dobrym stosunkom Caritas i Policji możliwy jest stały i bezproblemowy dostęp do aresztantów.
Pracownicy Caritas starają się także monitorować przestrzeganie praw człowieka oraz dostępu do procedury uchodźczej.

Informacja:
Caritas współpracuje z mediami, przekazując informacje dotyczące najbardziej istotnych, a zarazem najbardziej bolesnych aspektów problematyki migracyjnej. Nasilenie kontaktów medialnych tych związane jest przeważnie z corocznymi obchodami Dnia Uchodźcy organizowanego przez UNHCR, kiedy to ukazują się liczne wywiady w prasie, radio i TV

Organizacje świadczące pomoc uchodźcom w Polsce:
- Urząd do Spraw Cudzoziemców
-Polska Akcja Humanitarna – Centrum Pomocy Uchodźcom
-Helsińska Fundacja Praw Człowieka
-Centrum Pomocy Prawnej im. Haliny Nieć

„REFUGEE.PL”-
W gazecie uchodźców -„Refugee.pl”. Zamieszczony jest temat pt. „Polska jest różnorodna”, której celem było zwrócenie uwagi na problem odmienności rasowej oraz problemy uchodźców przebywających w Polsce. Zanalizowana jest sytuacja uchodźców w naszym kraju i ich odbiór przez polskie społeczeństwo.

Imigracja do Polski będzie rosnąć z każdym rokiem o kilkadziesiąt procent. Rząd polski deklaruje gotowość na przyjęcie większej liczby imigrantów i rozpatrzenie
ich wniosków o legalizację pobytu. O ile jest on zobowiązany do przyznawania imigrantom praw wynikających z Konstytucji i międzynarodowych konwencji, o tyle większość Polaków najchętniej przyznałaby tylko ich część.

Od 21 grudnia 2007 roku, polskie granice stały się granicami Unii Europejskiej. Granic Polski nie powinien przekroczyć żaden nielegalny imigrant, jak deklarują przedstawiciele Straży Granicznej czy też Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji. Zaostrzone zostały przepisy dotyczące legalizacji pobytu w Polsce. Przed Rządem polskim stoją poważne zadania, nie tylko dotyczące szczelności granic, ale także tego, co zrobić z imigrantami, którzy wystąpią w Polsce o nadanie statusu uchodźcy.

Czy Polska będzie miała dobre powody, by pozbyć się imigrantów, odsyłając ich do rodzimego kraju, bądź pozwalając na podróż „na prawdziwy Zachód”, czego oczekują sami uchodźcy?

Czy jasno określi zasady udzielania pomocy i stworzy programy integracyjne gwarantujące prawidłowe relacje pomiędzy społeczeństwem przyjmującym a imigrantami?

Obecnie, o status uchodźcy stara się około 7-8 tysięcy osób rocznie. Wydawałoby się, że niewiele, jak na tak duży kraj, jak Polska. Tymczasem prognozy wskazują, że w ciągu najbliższych lat do Polski będą przyjeżdżały znaczące grupy migrantów. Wzrost liczby uchodźców może sięgać kilkudziesięciu procent rocznie.
Od 1991 roku, kiedy Polska ratyfikowała Konwencję Genewską z 1956 roku, cudzoziemcy mogą ubiegać się o status uchodźcy. Składając wnioski o nadanie statusu uchodźcy, najczęściej deklarują, że w kraju pochodzenia są prześladowani z powodu swoich przekonań politycznych, religii, rasy. Jednak ponad 70% z nich to ludność cywilna z krajów, w których toczą się konflikty wewnętrzne, nie obejmowane przez Konwencję Genewską. Uchodźcy korzystają w związku z tym z ochrony w postaci zgody na pobyt tolerowany w naszym kraju. Dużą grupę ubiegających się o status uchodźcy, stanowią cudzoziemcy, którzy wyjeżdżają z własnej ojczyzny ze względów ekonomicznych. Ich wnioski są, zgodnie z obowiązująca ustawą o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej z 2003 roku, uznawane za oczywiście bezzasadne.

Od wejścia Polski do Unii, Polska stała się dla wielu migrantów miejscem czasowego pobytu i możliwości przedostania się na Zachód, gdzie standard życia jest znacznie wyższy niż w Polsce. Szef Urzędu ds. Spraw Cudzoziemców deklaruje, iż wraz ze wzrostem liczby uchodźców, będzie odpowiednio rosła liczba ośrodków dla nich przeznaczonych. Od strony instytucji i urzędów, Polska jest przygotowana na przyjęcie i zorganizowanie takiej opieki socjalnej, jaką może zapewnić państwo. Eksperci ds. Migracji i Uchodźców podkreślają jednak, iż największym problemem dla uchodźców są trudności z integracją w polskim społeczeństwie.
Według tegorocznych badań sondażowych TNS OBOP, prawie 2/3 Polaków prawidłowo rozumie termin „uchodźca”, wskazując na osobę opuszczającą swój kraj w obawie przed prześladowaniami. Ponad połowa społeczeństwa (56%) określenie to przypisuje uciekinierom z terenów bądź kraju objętego wojną. Trzecim pod względem powszechności jest błędne przekonanie, że uchodźcami są osoby opuszczające swój kraj w poszukiwaniu lepszych warunków życia – podziela je 33% Polaków. Niespełna 2/3 Polaków akceptuje pobyt uchodźców w Polsce. Mimo tego, tylko 20% Polaków zgodziłoby się na stały pobyt uchodźców w Polsce, a niewiele ponad 40% - przez „dłuższy czas”.

Badania wskazują jednak, iż Polacy nie są skłonni przyznać uchodźcom praw, które albo sami posiadają, albo zgodzić się, by państwo udzielało takich form pomocy, które pozwoliłyby na integrację tej grupie ze społeczeństwem. Z przeprowadzonych badań wynika, że 17% mieszkańców Polski zgadza się na publiczną pomoc w znalezieniu pracy uchodźcom; przyznanie im polskiego obywatelstwa (8%); zapewnienie mieszkania (4%). Wielu badanych nie ma zdania. Widać więc wyraźnie, że Polacy są gotowi tolerować uchodźców, ale dopóty, dopóki nie dzieje się to potencjalnie ich kosztem.
Źródeł akceptacji uchodźców w Polsce, należy poszukiwać w dość powszechnym przekonaniu (ponad 70% opinii publicznej), iż Polacy mając w swej niedawnej historii doświadczenia ucieczki przed prześladowaniami lub szukania domu w innym kraju, powinni akceptować los imigrantów. Spłacamy więc historyczny dług – niegdyś byliśmy przyjmowani na Zachodzie, dziś staliśmy się Zachodem dla wielu obywateli, w większości ze Wschodu.
We wzrastającej fali uchodźców, Polacy widzą korzyści dla kraju – przede wszystkim poprzez wzbogacenie jego różnorodności kulturowej. Drugim powodem jest przekonanie o potencjale edukacyjnym uchodźców – przyjmuje się, iż część z nich jest dobrze wykształcona, a ich praca będzie pożyteczna dla kraju. Obawy niezmiennie budzi kwestia konkurencji uchodźców o miejsca pracy oraz o to, iż uchodźcy staną się głównie bezrobotnymi. Niemal połowa Polaków traktuje obecność uchodźców jako źródło przyszłych konfliktów etnicznych oraz rasowych. Tolerancja bez akceptacji uczestnictwa uchodźców w życiu codziennym Polaków stanowi obecnie największy problem dla samych uchodźców oraz organizacji im pomagających.
Uchodźcy traktują najczęściej Polskę jako „kraj przejściowy”, nie tylko dlatego, że pomoc państwa nie jest na takim poziomie, jak w innych krajach UE. Przede wszystkim, obawiają się odrzucenia. Regulacje unijne zakładają, iż uchodźcy mogą starać się o nadanie im formalnego tytułu oraz legalizacji pobytu jedynie w pierwszym kraju UE, do którego przybyli. Ci, którzy obecnie czekali na otwarcie granic i emigrację „na prawdziwy Zachód”, mogą się spodziewać, iż wykrycie przez administrację Belgii, Francji, czy Danii uprzedniej ich obecności w Polsce, stanie się podstawą do deportacji. Większość z nich wróci do Polski i będzie zmuszona do próby integracji w polskim społeczeństwie lub też powrotu do swojej ojczyzny.
Należy mieć jednak świadomość, że samo uzyskanie statusu uchodźcy normuje jedynie kwestie prawne. Natomiast pozostają problemy związane z przebywaniem w obcym kraju - nieznajomość języka, kultury, brak rodziny. Ponadto powrót do normalnego życia utrudnia fakt pozostawania bez pracy przez długi okres oczekiwania na decyzję o przyznaniu statusu uchodźcy, przez osoby w większości wykształcone i aktywne zawodowo przed opuszczeniem swego kraju.
Przezwyciężeniu tych problemów mają służyć integracja uchodźców, którzy uczą się języka polskiego, przyuczają do zawodu i podejmują pracę, aby jak najszybciej się usamodzielnić.
Uchodźcy, oprócz pomocy materialnej, potrzebują również zrozumienia ich sytuacji ze strony społeczeństwa, które dało im schronienie. Stąd tak ważnym elementem jest edukacja społeczeństwa, kształtowanie postaw otwartości i tolerancji wobec uchodźców.