Daniny publiczne – ogólna charakterystyka

Podatek stanowi złożoną kategorię prawną i ekonomiczną, warunkującą funkcjonowanie państwa, wpływającą na cały obieg gospodarczy. Ekonomiczne znaczenie podatku związane jest ze zmianą sytuacji dochodowej i majątkowej podmiotów opłacających daninę. Zapłata podatku wpływa na decyzje podejmowane przez podmioty gospodarujące w sferze oszczędności, wydatków konsumpcyjnych czy też decyzji gospodarczych. Podatki stanowią podstawowy sposób gromadzenia dochodów publicznych i finansowania wydatków.
Poczynając od września 1997 roku można mówić o istnieniu normatywnej, jednolitej definicji podatku, zawartej w art. 6 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa. Przepisów stanowi, że podatkiem jest „(...) publicznoprawne, nieodpłatne, przymusowe oraz bezzwrotne świadczenie pieniężne na rzecz Skarbu Państwa, województwa, powiatu lub gminy wynikające z ustawy podatkowej.
Definicja, wprost lub pośrednio, wymienia charakterystyczne, stałe cechy, które jednoznacznie umożliwiają przyporządkowanie pewnych zjawisk natury prawnej i ekonomicznej do kategorii podatków. Należy podkreślić, że z punktu widzenia nauki finansów każde zjawisko ekonomiczne, prawne, które posiada wszystkie wymienione cechy jest podatkiem, choćby nazwa używana przez ustawodawcę wskazywała na zupełnie inny charakter stosunku prawnego i ekonomicznego np. cło, opłata, składka, „dobrowolna wpłata” itd. W literaturze przedmiotu panuje zgodność, co do tego, że podatek charakteryzować powinno sześć cech:
1. Nieodpłatność - jest to cecha charakterystyczna wszelkiego rodzaju transferów, czyli strumieni pieniężnych redystrybucyjnych. Cecha ta oznacza, że nie istnieje bezpośredni związek pomiędzy wielkością płaconych danin publicznych a wartością otrzymanych przez danego podatnika od organów publicznych świadczeń (mówimy, że nie występuje odpłatność o charakterze indywidualnym). Nawet gdyby taka zależność istniała to nie można jej w praktyce zmierzyć, ze względu na zróżnicowane wykorzystanie przez podatników świadczeń publicznych. Tym samym wartość otrzymanych świadczeń nie może być podstawą nałożenia ekwiwalentnego podatku. „Poprzez podatki, każdy obywatel finansuje jednocześnie realizację wszelkich celów państwa, niezależnie od tego czy popiera ich realizację czy też nie. Co więcej, współfinansuje zadania, które mogą być sprzeczne z jego bezpośrednim interesem”. Fenomenem podatków jest to, że nie notuje się właściwie oporu przeciw tego rodzaju praktyce. Zasada nieodpłatności ma i inne aspekty. Stanowi transpozycję zasady opodatkowania według zdolności do świadczenia, a szerzej konstytucyjnej zasady powszechnej równości. Zasady nieodpłatności nie narusza często postulowane powiązanie podatku z określonym celem budżetowym. Chociaż mówimy o podatkach celowych, przeznaczonych na finansowanie określonych dóbr publicznych, to w dalszym ciągu nie jest to świadczenie indywidualne, skierowane do konkretnego podatnika.
2. Przymusowość - obligatoryjny, przymusowy charakter świadczeń publicznych pozwala odróżnić je od wszelkich świadczeń o charakterze dobrowolnym (darowizn, ofiar, datków itd.). Nawet posługiwanie się przez ustawodawcę w odniesieniu do niektórych instrumentów finansowych określeniem dobrowolne np. samoopodatkowanie mieszkańców nie stanowi naruszenia podstawowej cechy podatków. Chociaż samoopodatkowanie jest wyrazem woli nałożenia na siebie ciężarów podatkowych, to w momencie, kiedy przeprowadzone w tej sprawie referendum gminne staje się ważne, jest to prawo obowiązujące wszystkich zamieszkałych w dniu referendum mieszkańców gminy, niezależnie od tego, czy zmienili swoje zdanie w tej sprawie, czy też go nie zmienili. Za niezwykle interesujący (bo odmienny od praktyki innych państw) uznać należy przepis umożliwiający zapłatę podatku od towarów i usług za inny podmiot. Przypadek ten kwalifikuje się jako dobrowolne nałożenie ciężaru podatkowego i to w dodatku z możliwością dochodzenia zwrotu wpłaconej kwoty od urzędu skarbowego. Zasada obligatoryjności opodatkowania wyraża się w tym, że nałożone na określone podmioty zobowiązania podatkowe muszą być zapłacone, co jest obwarowane przymusem prawnym. Państwo posiada nie tylko aparat do egzekucji należności podatkowych, lecz również istnieją odpowiednie regulacje prawne umożliwiające podjęcie takich działań. Szczególna relacja pomiędzy ustawodawcą a podatnikiem wyraża się w istnieniu np. hipoteki przymusowej itd., czy szerzej, w pierwszeństwie zaspokajania roszczeń przez państwo przed innymi dłużnikami (patrz: kodeks postępowania administracyjnego).
3. Bezzwrotność - beneficjent świadczenia podatkowego nie ma obowiązku, a nawet możliwości zwrotu środków pieniężnych uzyskanych z podatków w oparciu o ważny tytuł prawny. Cecha ta nie dotyczy sytuacji zwrotu podatków wynikających ze stosowania określonych konstrukcji podatkowych (zaliczkowe wpłaty podatku dochodowego i rozliczanie np. nadwyżki podatku po zakończeniu roku podatkowego; zwroty nadwyżki podatku naliczonego nad należnym, charakterystyczne dla podatku od wartości dodanej opartego o zasadę przerzucalności) i kwot podatków uzyskanych nienależnie. (np. wyrok sądowy korzystny dla podatnika w sytuacji, gdy wcześniej zapłacił podatek). Bezzwrotność jest cechą charakterystyczną danin publicznych, w szczególności podatków, odróżniającą je od wszelkiego typu kredytów i pożyczek (danin zwrotnych), w tym i pożyczek przymusowych. Funkcjonowanie pożyczek przymusowych (w warunkach inflacji) odczytywane być może za przejaw władczego, jednostronnego nałożenia ciężarów podatkowych na podmioty zobowiązane formalnie do „udzielenia” pożyczki. Pożyczki jednak nie należą do grupy podatków, ponieważ środki z takich danin nie wpływają na rzecz fiskusa w sposób ostateczny. Fakt czasowego pozostawania środków pieniężnych do dyspozycji podmiotów publicznoprawnych nie może być traktowany za przejaw władztwa podatkowego. Zdaniem autora przejawem władztwa podatkowego będzie jednak pozbawienie nabywców pożyczki prawa do odsetek w przypadku pożyczek nie oprocentowanych. Z punktu widzenia rodzajów strumieni pieniężnych państwo rezygnując z opodatkowania kapitałów, które są w całości zwracane, w praktyce wprowadzałoby 100% podatek od dochodów kapitałowych. Sytuacji tej nie zmienia fakt przechowywania pozyskanych kwot w postaci nie oprocentowanych depozytów w banku centralnym (należy pamiętać, że kwestia podmiotu uprawnionego jest wtórna wobec konstytutywnych cech podatku).
4. Pieniężna forma - o wskazaniu przez ustawodawcę tej formy zaspokajania zobowiązań podatkowych przesądzają cechy pieniądza jako nośnika wartości, środka przechowywania wartości. Należy odróżnić podatek płacony w naturze od podatku wymierzanego w naturze a płaconego w pieniądzu (przykładem takiej daniny są podatek rolny, leśny). Podatek płacony w naturze pojawia się wówczas, gdy zaufanie do pieniądza jako środka zapłaty maleje. Dodać należy, że forma taka kojarzy się z kontrybucja wojenną. Obowiązkowe dostawy żywca w latach realnego socjalizmu potraktować by można jako zawoalowaną formę podatku wymierzanego w nierogaciźnie i rogaciźnie. Co więcej, jeszcze na początku lat 70-tych dwudziestego wieku taka właśnie obowiązywała forma podatku gruntowego. Sformułowanie konkluzji, że podatek może być zapłacony tylko w pieniądzu, wymaga pewnego komentarza poczynionego na gruncie rodzimych przepisów prawnych. Ordynacja podatkowa określająca definicje podatku jako świadczenia pieniężnego przewiduje dwa wyjątki. Pierwszy, starszy, zawarty w art. 66 §1 dotyczy możliwości regulowania zaległości podatkowych w postaci przeniesienia własności majątku podatnika. Drugi, wprowadzony nowelą z 11 maja 2001 r., zawarty jest w art. 61 § 4 ustawy. Stwarza on możliwość zapłaty niektórych podatków papierami wartościowymi. Tym samym zasadna staje się teza, że pieniężna forma podatku dotyczy bardziej sposobu określenia wysokości zobowiązania podatkowego niż formy zapłaty. Pieniądz jest ustawowym środkiem płatniczym, lecz trudno wyobrazić sobie nowoczesny system podatkowy, w którym operacje finansowe dokonywane by były wyłącznie w oparciu o banknoty i monety. Forma bezgotówkowa jest jak najbardziej pożądana w przypadku podmiotów prowadzących działalność gospodarczą (art. 61 § 1 Ordynacji podatkowej). Zatem obok pieniądza (niezależnie od formy) podatki mogą być płacone papierami wartościowymi, znakami skarbowymi akcyzy, znakami opłaty skarbowej lub urzędowymi blankietami wekslowymi (art. 61 § 3 Ordynacji podatkowej).
5. Ogólność - interpretacja zasady ogólności podatków akcentuje sposób wprowadzenia ich w życie. Odbywa się to w oparciu o akty normatywne, z natury posiadające charakter ogólny. Są one skierowane nie do indywiduów, a do określonych kategorii podmiotów, które spełniają jednakowe, określone prawnie warunki i kryteria, uzasadniające nałożenie podatku. Nie jest naruszeniem zasady ogólności (powszechności) ustalenie zobowiązania podatkowego w formie nakazu płatniczego, skierowanego do konkretnego podmiotu, ponieważ także i w tym przypadku podstawowe znaczenie ma powszechnie ustalony obowiązek podatkowy.
Nullum tributum sine lege (nie ma podatku bez ustawy) - tak brzmi fundamentalna zasada zawarta w łacińskiej sentencji. Zasadę tę włączono ponownie do polskiego porządku prawnego, co znalazło swój wyraz w art. 217 Konstytucji, który stanowi, że: „nakładanie podatków, innych danin publicznych, określenie podmiotów, przedmiotów opodatkowania i stawek podatkowych, a także zasad przyznawania ulg i umorzeń oraz kategorii podmiotów zwolnionych od opodatkowania następuje w drodze ustawy”. Istotnym rozwinięciem idei określania w aktach normatywnych rangi ustawy podstawowych elementów techniki podatkowej było uchwalenie Ordynacji podatkowej. Ordynacja, dodajmy po 60 latach, ponownie określiła najważniejsze relacje pomiędzy podatnikiem a beneficjentem podatku. W Polsce tylko parlament jest uprawniony do wprowadzania i zmiany podatków. Organa samorządowe mogą jedynie zmieniać poszczególne elementy techniki podatkowej w zakresie wskazanym przez ustawodawcę. Jako wyjątek od zasady niestosowania danin fakultatywnych w polskim systemie danin publicznych wymienia się opłatę administracyjna, którą rada gminy może wprowadzić od czynności urzędowych. Zaznaczyć jednak należy, że chociaż mamy tu do czynienia z prawem określania podstawy nałożenia daniny publicznej, to w dalszym ciągu o samej daninie przesądza wola ustawodawcy.
6. Jednostronność nakładania - cecha częściowo zbieżna z przymusowością podatków, wywodząca się z zasady państwa prawa. Władcze, jednostronne nakładanie świadczenia pieniężnego przez wspólnotę publicznoprawną odbywa się bez względu na wolę podmiotu zobowiązanego. Najprościej oznacza, że z ustawodawcą nie ma możliwości ustalania warunków opodatkowania. Wysokość obciążeń podatkowych określana jest przez państwo, gminę lub inne podmioty publicznoprawne i nie jest przedmiotem negocjacji pomiędzy podatnikiem a władzą publiczną (zasada ta o tyle jest jedynie postulatem, o ile praktyka działań aparatu skarbowego wskazuje na pewną swobodę w tej dziedzinie). Na poruszane zagadnienie należy spojrzeć i z innej perspektywy. Podatnik przez całe życie poddany jest władzy podatkowej państwa, które swoje prawo do nakładania podatków czerpie z ustroju danego kraju, co znajduje najczęściej swój formalny wyraz w ustawie zasadniczej. Podatki stają się elementem sprawowania władzy w ramach współczesnego państwa, umożliwiając realizację większości zadań publicznych. Poboru podatku nie trzeba uzasadniać, tak jak nie trzeba uzasadniać organizacji społeczeństwa w strukturę państwową.
Za siódmą cechę podatku można uznać przewłaszczenie - zagadnienie dotyczy ustalenia rzeczywistego charakteru podatku, z podkreśleniem jego strony merytorycznej lub tylko formalnej. Problem ten uznać należy, w tym aspekcie, za charakterystyczny dla gospodarki socjalistycznej, ponieważ dotyczy on ustalenia relacji pomiędzy przedsiębiorstwem państwowym a budżetem państwa. Tak długo jak nie istniał wyodrębniony majątek przedsiębiorstw państwowych i Skarbu Państwa, można było podważać ekonomiczny sens nakładania podatków na podmioty, które nie miały odrębnej do państwa własności.

Danina publiczna (podatek)
Według art.5 ust.2 pkt.1 Ustawy z dnia 30 czerwca 2005 roku o finansach publicznych:
Daniny publiczne, do których zalicza się:
• Podatek – obowiązkowe świadczenie pieniężne pobierane przez związek publicznoprawny (państwo, jednostka samorządu terytorialnego) bez konkretnego, bezpośredniego świadczenia wzajemnego. Zebrane podatki są wykorzystywane na potrzeby ustalone przez organ pobierający. Współcześnie uznaje się, iż podatki są świadczeniami pieniężnymi, jednakże w historii znane są również podatki świadczone w innych niż pieniądz dobrach.
Podatki dzielą się na:
- Bezpośrednie - nałożone na dochód lub majątek podatnika, np. podatek dochodowy, gruntowy, spadkowy.
- Pośrednie - nakładane na przedmiot spożycia, np. VAT, akcyza – ostatecznie płaci konsument.
Podatek od towarów i usług (VAT od ang. - Value Added Tax - podatek od wartości dodanej) - podatek pośredni, obrotowy, który z założenia ma w jak najmniejszy sposób oddziaływać na ostateczną cenę towaru i usługi podlegającej opodatkowaniu (poprzez jego "przerzucalność" na kolejne fazy obrotu). W Polsce został on wprowadzony przez Ustawę z dnia 8 stycznia 1993 r. o podatku od towarów i usług oraz o podatku akcyzowym (Dz. U. z 1993 r. Nr 11, poz. 50). Jednak konieczność harmonizacji polskiego prawa podatkowego z prawem UE zmusiła polskiego ustawodawcę do uregulowania tej kwestii w nowej "Ustawie o podatku od towarów i usług" z dnia 11 marca 2004 roku
• Cło - opłata pobierana przez państwo w związku z przemieszczaniem towarów przez granicę celną (powszechnie stosuje się cła importowe, niemniej w niektórych państwach ocleniu podlega również eksport i tranzyt).
Cło pobierane może być w celu:
• zwiększenia wpływów do budżetu państwa; typowym przykładem takiego zastosowania jest nałożenie opłat na sprowadzanie towarów nieprodukowanych w danym kraju, ponieważ nie występuje wówczas motyw ochrony rodzimych producentów
• ochrona rynku wewnętrznego i rodzimych producentów przed towarami wyprodukowanymi za granicą
• wywierania nacisku na partnera handlowego w zakresie zmiany (bądź zaniechania zmiany) warunków wymiany handlowej; przykładem takiego zastosowania są cła retorsyjne.
Cło stosowane głównie w funkcji ochrony rodzimego przemysłu jest podstawowym narzędziem protekcjonizmu gospodarczego. Obecnie jednak wobec postępujących procesów globalizacji cła oraz inne narzędzia ochrony rynków wewnętrznych tracą na znaczeniu, a zaczyna dominować koncepcja wolnego handlu w wymianie międzynarodowej. Wiele państw tworzy unie celne, znosząc tym samym cła w wymianie handlowej między sobą przy jednoczesnym ujednoliceniu polityki celnej wobec krajów trzecich.
• Akcyza lub podatek akcyzowy jest podatkiem pośrednim nakładanym na niektóre wyroby konsumpcyjne.
W krajach Unii Europejskiej podatek akcyzowy od niektórych wyrobów podlega harmonizacji (wyroby akcyzowe niezharmonizowane to m.in samochody, kosmetyki itp.), co oznacza wspólne zasady produkcji, przemieszczania i przechowywania wyrobów akcyzowych oraz wymiaru i poboru akcyzy od tych wyrobów. Stawki akcyzy na poszczególne wyroby są określane przez poszczególne państwa członkowskie, nie mogą one jednak być niższe od poziomów ustalonych w dyrektywach.
Opodatkowaniu akcyzą podlegają następujące kategorie wyrobów:
• produkty energetyczne (ogólnie wszystkie wyroby służące dla celów napędowych lub grzewczych),
• energia elektryczna,
• napoje alkoholowe (piwo, wino, produkty pośrednie, wyroby spirytusowe),
• wyroby tytoniowe (papierosy, cygara, cygaretki, tytoń do palenia),
Stawki akcyzy wyrażone są w:
• kwocie na jednostkę wyrobu (paliwa, alkohol, energia elektryczna),
• procencie maksymalnej ceny detalicznej (wyroby tytoniowe),
• procencie ceny wyrobu (tylko wyroby „niezharmonizowane”).
• składki
• opłaty
• inne świadczenia pieniężne, których obowiązek ponoszenia na rzecz państwa, jednostek samorządu terytorialnego, funduszy celowych oraz innych jednostek sektora finansów publicznych wynika z odrębnych ustaw niż ustawa budżetowa.
Powyższy podział nie ma charakteru precyzyjnego, a jedynie ogólny, bowiem część danin publicznych ma charakter mieszany. Przykładowo opłata, zaliczona wg ustawy do danin publicznych, nie ma charakteru nieodpłatnego, tak wiec formalnie nie jest daniną.