Baruch Spinoza o wolności

Ludzka wolność ludzi polega zaledwie na tym, że człowiek zna swoje pragnienia, nie zna natomiast przyczyn, które je wywołują.

Baruch Spinoza (1632-1677), pochodził z rodziny żydowskiej osiadłej w Niderlandach, tam też spędził całe życie. Kształcił się w szkole żydowskiej. Znał łacinę i grekę, co pozwoliło mu przestudiować całą scholastykę średniowieczną. Za swoje poglądy filozoficzne został wykluczony z gminy żydowskiej. Utrzymywał się ze szlifowania kamieni szlachetnych, ale żył skromnie, gdyż w owych czasach nie było to zajęcie zbyt intratne. Był podobno człowiekiem pogodnym i życzliwym.

Spinoza przeciwstawił się dualizmowi kartezjańskiemu. Jego zdaniem jest tylko jeden byt, jedna substancja, którą jest Bóg. Do takiego wniosku doszedł analizując Descartes'a definicję substancji. Według niego ta definicja pasuje tylko i wyłącznie do Boga, bo tylko on jest jeden, istnieje sam przez się i nie jest niczym ograniczony. Z tego wniosku wynikał kolejny: wszechświat nie może istnieć poza Bogiem, a więc wszechświat jest Bogiem. W ten sposób Spinoza doszedł do monizmu panteistycznego: Bóg = wszechświat.

Panteizm Spinozy pociągał za sobą nieuniknioną konsekwencje logiczną - cały wszechświat jest zdeterminowany. Ponieważ Bóg jest wieczny i konieczny, stąd wszystko co się dzieje, jest również konieczne. Zatem nie ma ani przypadku, ani wolności (rozumianej jako możliwość dowolnego wyboru). Cały świat jest mechanizmem. Człowiek, jego czyny, zachowania społeczeństw, czy decyzje na szczeblu państwowym są koniecznymi wytworami deterministycznie rozwijającej się przyrody. Wolność, według Spinozy, istnieje tylko w sensie uświadomienia sobie konieczności.

Materia i myśl wobec tego są tylko dwoma przymiotami jedynej istniejącej substancji, którą jest Bóg, i która jest zarówno myśląca, jak i rozciągła. Te dwie rzeczywistości nie stykają się ze sobą w żadnym punkcie, ale wypływają z natury Boga i są względem siebie równoległe. Ludzkie czyny, słowa i myśli, będąc wynikiem koniecznego procesu, nie są wolne. W związku z tym Spinoza radzi postępować zgodnie z naturą, czyli zgodnie z rozumem. A zatem nie można oceniać czynów ludzkich w kategoriach dobra i zła - przyroda jest moralnie obojętna.
Determinacja i rozumienie wolności
Zarówno Bóg, jak i stworzenia, są zdeterminowane. Jednak wolność Boga polega na tym, że jest on zdeterminowany tylko własną wolą. Jego istnienie jest konieczne (rozwinie ten pogląd Hegel). Natomiast rzeczy świata podlegają determinacji Boga. Istnieje bowiem wiele stopni wolności – mówi Spinoza w Etyce i nic nie dzieje się bez przyczyny
Człowiek Spinozy
Człowiek ma ograniczoną wolność, ponieważ z jednej strony podlega prawom Natury, z drugiej – woli Boga. Naturę trzeba zrozumieć. Jest to klucz do tego, aby poczuć się wolnym w tym względzie. Człowiek popada w niewolę tylko wtedy, gdy ulega własnym namiętnościom; gdy dąży do czegoś mało świadomie, nie dzięki intelektowi. Należy też, według Spinozy, pozbyć się lęku przed śmiercią, ponieważ tylko człowiek głupi podlega temu ograniczeniu. Mądrość zaś to rozmyślanie nad życiem, a nie śmiercią. Wola Boża natomiast jest dla człowieka czymś, co trzeba poznać i pokochać – tak jak Natura. W świecie Spinozy nic się nie może dziać przez przypadek, wolnością jest w nim zrozumienie konieczności (koncepcję tą rozwinął potem m.in. Hegel). Wolny człowiek to taki, który nie podlega żadnym innym ograniczeniom, poza tymi, które sam na siebie nałożył. Prawa przyrody zaś należy zaakceptować. Ich zrozumienie jest istotą wolności.
Aby wyjaśnić przyczyny, dla których ludzie mają dwa złudzenia: poczucie wolności wyboru i poczucie odrębności swojego ducha od świata materialnego, Spinoza uznał, że duch i materia są dwoma aspektami jednej substancji, jakby jednym przedmiotem, ale oglądanym z różnych perspektyw. Aspekty te są na tyle różne, że nie można utrzymywać, że jest między nimi bezpośrednia łączność.
każdej myśli odpowiada jakieś zdarzenie fizyczne, a każdemu zdarzeniu fizycznemu odpowiada jakaś myśl, ale tylko dlatego, że obie one są równolegle zaprogramowane w substancji. Nie ma między duchem i światem materialnym relacji wynikania w żadną stronę, istnieją one obok siebie zupełnie równolegle.
Zaprogramowanie to daje też ludziom złudzenie istnienia wolnej woli. Jeśli bowiem zamierzą sobie wykonanie jakiejś czynności, to ona się często faktycznie wydarza. W istocie nie jest tak dlatego, że oni sobie tak zamierzyli, a tylko z powodu, że ich myśl i to zdarzenie zostało równolegle zdeterminowane prawami wg których działa substancja.