"Moralność pani Dulskiej" Gabrieli Zapolskiej jako dramat naturalistyczny.

U schyłku XIX wieku najwcześniej pojawił się dramat naturalistyczny. Jego rozkwit na zachodzie przypada na lata osiemdziesiąte. Czołowym przedstawicielem był francuski pisarz Emil Zola. Jego postulaty odnośnie dramatu i teatru można sprowadzić do kilku punktów: ukazywanie „prawdy życiowej”, nawet gdy jest drastyczna; wprowadzenie warstw mieszczaństwa oraz ludu; indywidualizacja języka; skoncentrowanie akcji wokół jednego centralnego wydarzenia, ze zwróceniem szczególnej uwagi na analizę osobowości bohaterów ukształtowanych przez swoje środowisko; zamiast indywidualnej gry – zespołowa; dekoracje i kostiumy odtwarzające rzeczywistość.
Drugim najważniejszym reformatorem naturalistycznego dramatu europejskiego był Ibsen. Odkrył on źródło tragiczności w nieuniknionym konflikcie społeczeństwa i jednostki, jednostki twórczej, mającej silne poczucie indywidualności, swej wewnętrznej racji i prawdy; i społeczeństwa, które nie akceptuje żadnych odchyleń od przyjętych norm, konwenansów społecznych, towarzyskich. Ibsen zwracał także uwagę na czynnik, niezależny od człowieka, a mianowicie fatum dziedziczności.
August Strindberg, szwedzki dramatopisarz, zredukował akcję, zewnętrznych wydarzeń do potrzebnego minimum, a cały nacisk skupił na analizie wewnętrznych przeżyć bohaterów. Wśród tych bohaterów przeważają postacie patologiczne. Głównym motywem było odwieczne niezrozumienie się i walka płci. Determinantem zachowań ludzkich są pożądania i popędy.
Dużą rolę w rozwoju dramatu naturalistycznego odegrała „Potęga ciemnoty” Lwa Tołstoja. Dramat oparty na autentycznych wydarzeniach, ukazuje obraz wsi rosyjskiej, przesyconej zbrodniami, z pełną premedytacją przygotowywanych na scenie, na oczach widzów. Instynkt seksualny i żądza pieniędzy są jedynymi powodami postępowania postaci dramatu.
Naturalizm stanowił opozycję przeciwko mieszczańskiej rzeczywistości społeczno-kulturalnej. Szczególną rolę w tym sprzeciw pełnił obiektywizm. Warunkiem koniecznym dla powstania prawdziwej sztuki było ujęcie artystycznej wizji świata jako jedność. Wszystko jest ważne i ciekawe, zarówno piękno jak i brzydota.
Postulat ukazania świata jako jedność pociągał za sobą rozbicie sztywnych kanonów kompozycyjnych; teraz kompozycję miał narzucać materiał obserwacyjny. Pojawił się obszerny opis, zanika poczucie hierarchii ważności szczegółów, przedstawiane są wydarzenia codzienne, często przesadnie wyjaskrawione postaci złoczyńców i degeneratów.
W Polsce za główną przedstawicielkę naturalizmu w dramacie uważa się Gebrielę Zapolską; jej główne dzieła to: „Moralność pani Dulskiej”, „Ich czworo”, „Panna Maliczewska”, „Skiz”.
W „Moralności pani Dulskiej” z łatwością można dostrzec wpływ naturalizmu. Autorka podejmuje wątek tematyczny, którym jest krytyczna i wszechstronna analiza mieszczaństwa. Najwięcej uwagi Zapolska poświęciła moralnej obłudzie, zaciekle demaskowała fałsz , kryjący się pod pozorami dostojności, „życia po bożemu”. Rodzina Dulskich przedstawia wszystkie znienawidzone przez opozycję antymieszczańską cechy kołtunerii: kult wartości trwałych, materialnych, przy całkowitym braku potrzeb intelektualnych, kulturalnych. Gabriela Zapolska kierowała się obiektywizmem. Nie oceniała, ani nie usprawiedliwiała ale próbowała wyjaśnić skąd się biorą negatywne postępki bohaterów. Zło nie leży w ludzkiej naturze, a więc zachowanie Dulskiej jest wynikiem wpływów i konwenansów narzuconych przez społeczeństwo. Innym przykładem potwierdzającym powyższą tezę jest postać Zbyszka, syna Dulskiej. Jest on inteligentny i doskonale zdaje sobie sprawę z obłudy i zakłamania, w którym żyje. Uważa także, że wychowanie i urodzenie się w „dulszczyźnie” wywarło nieodwracalny wpływ na ukształtowanie się jego osobowości. Deklaruje się jako wyznawca nowych wartości i idei, jednak jest on za słaby aby zwyciężyć. W akcie drugim rozdrażniony przez matkę i Juliasiewiczową oświadcza, że ożeni się z Hanką. Ostatecznie wystarczyło zwrócenie uwagi przez kuzynkę na materialne i towarzyskie konsekwencje takiego małżeństwa, aby Zbyszko odstąpił od swojej decyzji.
W rozmowie Zbyszka z Juliasiewiczową ujawnia się wpływ fatum dziedziczności:

Juliasiewiczowa

Z kołtuństwa można się wyswobodzić.

Zbyszko

Nieprawda. Tobie się zdaje, że jesteś wyzwolona, bo masz trochę politury po wierzchu. Ale ty jesteś tylko zrobiona na mahoń – jak twoje secesyjne meble i twoje malowane włosy. To jest piętno... pani radczyni... piętno...(a. 1, sc. 12)

Zbyszko próbuje się buntować przeciwko znienawidzonej atmosferze rodzinnego domu, jednak jego „bunt” ogranicza się jedynie do cynizmu, zaniedbywaniu pracy i spędzaniu całych nocy w kawiarni.
Akt drugi dramatu rozwija i pogłębia charakterystykę bohaterów w zgodzie z wymogami naturalizmu, który zerwał z tradycją sztuk gdzie intryga była najważniejsza. W „Moralności pani Dulskiej” niewiele się dzieje. Wszystkie przesłanki dramatu przedstawione są w akcie I. Kolejne akty przedstawiają reakcje ludzi na sytuacje wobec, których zostają postawieni, tym sposobem punkt ciężkości został przesunięty z akcji na aspekty psychologiczne. Szczególna rola przypada tu na postać pana Dulskiego i Meli. Scena spaceru wokół stołu na Wysoki Zamek, pod ścisłą kontrola żony, czy scena z cygarem i drobnymi na cukiernię, jego milczenie i całkowite podporządkowanie się doskonale charakteryzuje „głowę rodziny”. To człowiek słaby, który zrezygnował z walki, brak mu jakiegokolwiek autorytetu, nawet ze strony córki.
Kontrastową postacią matki jest Mela. Cechy jej osobowości ujawniają się w sytuacji gdy chora, pozostaje w pustym domu ze Zbyszkiem. W rozmowie z bratem skarży się na samotność duchową. Zdaje sobie sprawę, ze dbają o jej zdrowie, odżywianie ale brakuje jej kontaktu duchowego. Mela domyśla się romansu Hanki ze Zbyszkiem i w swojej naiwności i wierze, że łączy ich miłość chce im pomóc. Jej idealizm, odmienność od rodziny jest gruntem dla demonstracji dramatycznego zawodu, rozczarowania, na jakie zostanie narażona gdy Hanka będzie odchodzić.
Kompozycja dramatu oparta jest na dwu zasadach. Jedna z nich to logika psychologicznych reakcji bohaterów, druga – to logika scenicznych sytuacji.
Zapolska, w zgodzie z dramatem naturalistycznym, dużą wagę przykładała do roli scenicznego tła. Zaraz we wstępnych didaskaliach w rzeczowy sposób poinformowała u umeblowaniu wnętrza:

Dywany, meble solidne – na ścianach w złoconych ramach premia i Bóg wie jakie obrazy. Rogi obfitości, sztuczne palmy, landszaft haftowany za szkłem. Pomiędzy tym stara piękna serwantka mahoniowa i empirowy ekranik. Lampa z abażurem z bibuły, stoliki, a na nich fotografie.

Jest to wnętrze charakterystyczne, świadczące o zamożności użytkowników tego salonu, ale mało indywidualne co daje efekt uniwersalności. Z tym bogatym wnętrzem został skontrastowany niechlujny wygląd Dulskiej. Gospodyni zjawia się w niedbałym i brudnym kaftaniku, podartej na brzuchu halce. Obraz taki sygnalizuje, że filozofia Dulskiej sprowadza się do tezy, iż dla ludzi, na zewnątrz, trzeba się prezentować najkorzystniej. Jest to gra pozorów. Inne czyny, inny strój dla obcych, a inny dla swoich.
W dramacie zwraca uwagę świetnie przeprowadzona indywidualizacja języka. Zapolska dążyła do tego aby jej bohaterowie posługiwali się językiem możliwie zwyczajnym, codziennym, imitującym mowę potoczną.
Indywidualizacja języka na podstawie różnic charakteru widoczna jest na przykładzie Meli i Hesi. Mają one zupełnie inny typ wypowiedzi. Mela formułuje swoje wypowiedzi z namysłem, spokojnie i flegmatycznie. Hesia jest pełna temperamentu i żywotności, posługuje się zdaniami krótszymi, jest krzykliwa.
W pewnym sensie zabiegiem indywidualizacji językowej jest także milczenie Dulskiego, skontrastowane z gadatliwością żony.
Innym typem języka posługuje się Zbyszko i Juliasiewiczowa. Używają zwrotów i określeń obecnych w młodopolskich kawiarniach i cyganerii artystycznej np.

Zbyszko

Jak się masz, stara.

Juliasiewiczowa

Jak się masz, pokrako!

Oprócz doboru rekwizytów, dbałości o prawdopodobieństwo poszczególnych sytuacji scenicznych, przesunięcia punktu ciężkości ze zdarzeń na psychologiczne reakcje, demaskowanie osobowości i mentalności postaci dramatu, warto zwrócić uwagę na podtytuł sztuki. „Moralność pani Dulskiej” ma podtytuł: Tragifarsa kołtuńska. Zestawienie tragedii i farsy jest znamienne dla literatury naturalizmu przeświadczenie, iż w prawdziwym życiu tragizm i komedia występują jednocześnie, przenikają się. Rzadko się zdarza aby występowały oddzielnie jako „czysty” stan.
Po drugie naturalizm uświadamiał odbiorcom, że tragedie nie są jedynie udziałem ludzi reprezentujących wyższe warstwy. Sprawcami mogą być także osoby z różnych środowisk, a także różny poziom intelektualny. Ludzie ci mogą być także ofiarami tragedii. Najważniejszy jest stopień świadomości odczutego wydarzenia. W „Moralności pani Dulskiej” największą tragedię przeżywa Mela: znikło jej zaufanie do Zbyszka, dostrzegła jakimi normami i wartościami kieruje się jej rodzina.
Farsowe są wszystkie kontrasty: milczenie Dulskiego – gadatliwość żony, „dojrzałość” Hesi – naiwność Meli. Farsowa jest także np. potępianie przez gospodynię prostytucji z jednoczesnym wynajmowaniem takiej kobiecie mieszkania, bo ta uprawia swój proceder dyskretnie i regularnie płaci. Pieniądze za czynsz Dulska przeznacza na podatki, czyli według niej z pieniędzy tych nie korzysta.
„Moralność pani Dulskiej” przyniosła Zapolskiej ogromny sukces. Przyczyną tego było z jednej strony napisanie sztuki pełnej świetnych ról i sytuacji, ale także dlatego, że udało się Autorce zaprezentować kwintesencję kołtuństwa, odtworzyć uniwersalny typ myślenia, postępowania, czy sposobu traktowania konwenansów. Sztuka nabrałą walorów ponadczasowych. Sposób myślenia i bycia Dulskiej jak widać nie jest nikomu obcy.



Bibliografia:

1. Tomasz Weiss, Mieszczaństwo przed sądem – Moralnosć pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej, [w:] Arcydziełą literatury polskiej, pod red. Stanisława Grzeszczuka i Anny Niewolak - Krzywdy, Rzeszów 1987.

2. Dramat i teatr młodopolski, [w:] Artur Hutnikiewicz, Młoda Polska, Warszawa 2007.

3. Wstęp, Biblioteka Narodowa, Gabriela Zapolska, Moralność pani Dulskiej, Wrocław 1986.

4. Roman Taborski, Moralność pani Dulskiej Gabrieli Zapolskiej, Warszawa 1987.