Przemiany gospodarcze średniowiecznej Europy

W gospodarce wczesnego średniowiecza zaznacza się, w porównaniu do sytuacji z czasów antycznych, ogromny regres. Wielkie ośrodki miejskie popadły w ruinę wraz z upadkiem Cesarstwa Rzymskiego, wskutek czego życie przeniosło się na wieś. Wyludnione miasta pełniły funkcję siedzib monarszych, książęcych, czy biskupich. Ich produkcja rzemieślnicza bardzo spadła - ograniczała się do wytwórczości na rzecz dworów. Zamarła wielka, dalekosiężna wymiana handlowa w basenie Morza Śródziemnego. Dominującym typem gospodarowania była gospodarka naturalna oparta na rolnictwie, hodowli i drobnej działalności rzemieślniczej oraz handlu wymiennym. Będzie miała ona bardzo istotny wpływ na wytworzenie się feudalizmu. Obrót pieniądzem praktycznie zanikł. Po podbojach arabskich w Afryce osłabł handel bizantyjski. Kupiectwem trudnią się we wczesnośredniowiecznej Europie Arabowie i Żydzi.

Życie w Europie ma charakter wiejski. Na wsi dominują dwa typy gospodarstw - wielkie majątki, czyli królewskie, możnowładcze i klasztorne latyfundia. Składały się z one z ziem należących do domeny pańskiej oraz gruntów dzierżawionych przez chłopów. Oprócz wielkich latyfundiów, istniały również drobne gospodarstwa wolnych chłopów.

Organizacja i rozmiary produkcji rolnej ulegały w ciągu tysiąca lat znacznym, chociaż powolnym zmianom. We wczesnym średniowieczu plony były bardzo niskie, zbierano ok. 2 ziaren z jednego wysianego. Jeśli więc wysiano jedną miarę zboża , zebrano dwie takie miary. Kłosy miały oczywiście wiele ziaren , ale z tego co wysiano, większość gniła, wymarzała, była zjadana przez szkodniki. Przy tak niskich plonach, gdy połowę zbiorów trzeba było przeznaczyć na siew w roku przyszłym , każdy nieurodzaj stawał się groźną klęską.

Feudalizm był to ustrój społeczny, gospodarczy i polityczny oparty na zależności pomiędzy ludźmi – lennej i feudalnej. W społeczeństwie feudalnym dominowali wielcy właściciele ziemscy, zarówno świeccy i duchowni. Kolejne szczeble drabiny społecznej zajmowali wasale - od potężnych hrabiów po szeregowych rycerzy posiadających pojedyncze włości (w zamian za nadanie ziemi zobowiązany był służyć swojemu seniorowi pomocą wojskową). Najniższą warstwą tego społeczeństwa byli poddani feudalni – chłopi - zwolnieni od powinności wojskowych, ale zmuszeni do pracy na rzecz pana (w zamian za ochronę chłopi musieli przekazywać panu świadczenia w postaci renty feudalnej – np. pańszczyzna).

Po okresie wielkich wędrówek, najazdów i zniszczeń, Europa weszła wraz z przełomem X i XI wieku w etap względnej stabilizacji i spokoju. To w okresie pełnego średniowiecza przypada wyraźny postęp technologiczny, wzrost produkcji rolniczej oraz rzemieślniczej, rozwój wsi i rozkwit życia miejskiego. Przekształcenia o charakterze gospodarczym miały znaczący wpływ na społeczeństwo i kulturę Europy pełnego średniowiecza.

Klimat stał się łagodniejszy, co przyniosło poprawę warunków życiowych, spadek śmiertelności. Zjawiska te doprowadziły następnie do przyspieszenia wzrostu demograficznego (do 70mln ludzi na początku XIV wieku). Zwiększenie liczby ludności (przede wszystkim w ośrodkach miejskich) zwiększyło z kolei popyt na żywność. Inwestowanie w rolnictwo, w techniczne ulepszenie produkcji rolnej stało się opłacalne. Wprowadzono szereg usprawnień w rolnictwie. Przede wszystkim dążono do zwiększania plonów poprzez poszerzanie areału ziemi uprawnej poprzez wyrąb lasów, osuszanie bagien. Wprowadzono także nowy system uprawy roli- trójpolówkę.

Trójpolówka był to system uprawy ziemi polegający na podziale roli na trzy pola: - zboże jare (siew na wiosnę) – zboże ozime (siew zimą) – ugór (pastwisko). Najważniejszym elementem trójpolówki była przemienność upraw (ozime na jare, jare na ugór, ugór na ozime itd.), który to system znacząco zwiększył wydajność upraw. Zaczęła ona stopniowo uzyskiwać powszechne zastosowanie. Upowszechnił się pług żelazny, ulepszona została technika orki. Wynalezienie i upowszechnienie nowego typu zaprzęgu konia (z chomątem) umożliwiło lepsze wykorzystanie siły pociągowej, choć początkowo raczej w transporcie niż przy pracach rolnych. Coraz szerzej stosowano nawożenie, przede wszystkim w warzywnikach i ogrodach. Powiększył się zestaw uprawianych roślin, wśród których poważna rolę odgrywały rośliny motylkowe. Uprawa winorośli osiągnęła swą maksymalna granicę północną. We Flandrii i Holandii rozpoczął się rozwój techniki melioracyjnej umożliwiający wykorzystanie gruntów podmokłych. Powstały zaczątki racjonalnej gospodarki pastwiskowo - łąkowej.

Postęp techniczny dokonał się nie tylko w rolnictwie. Gęstniała sieć dróg, zaczęto budować wsparte na łukach, kamienne mosty. Następstwem tych zjawisk był wzrost produkcji rolnej, który z kolei przyczynił się do rozwoju gospodarki towarowo-pieniężnej oraz rozwoju rzemiosła.

Poprzez handel nadwyżkami plonów średniowieczna wieś bogaciła się, a to wpłynęło na rozwój gospodarki towarowo-pieniężnej, która zaczęła zastępować w coraz większym stopniu gospodarkę naturalną (proces ten zapoczątkowany został w Europie Zachodniej). Renta feudalna przyjęła postać czynszu płaconego w pieniądzu. Zjawisko polegające na zmianie struktury ciężarów chłopskich – zastąpienie robocizn czynszem w naturze i pieniądzu - to komutacja. W warunkach gospodarki towarowo-pieniężnej feudałom potrzebującym pieniądza bardziej opłacało się zmienić pańszczyznę na czynsz oraz zmieszać obszar gospodarstwa pańskiego na rzecz działek dzierżawionych przez chłopów czynszowych. Feudałowie często przenosili swoje posiadłości do miast, przekazując swoje ziemie wsi. Aby zachęcić ludzi do osiedlania się w ich dobrach, feudał zapewniał osadnikom wolność, dziedziczne prawo do ziemi, zwolnienie od czynszu przez jakiś czas.

Rozwój rzemiosła wyrażał się w zwiększaniu liczby wykwalifikowanych, wyspecjalizowanych rzemieślników, którzy mogli poświęcić się tylko produkcji rzemieślniczej. Rozwój rzemiosła był spowodowany wzrostem produkcji rolnej (pojawiły się nadwyżki produkcji rolnej) oraz wzrostem dochodów chłopów. Wraz ze zwiększeniem się możliwości produkcyjnych wsi europejskiej, ludność rolnicza była w stanie utrzymać większą liczbę osób, które nie były zaangażowane w produkcje żywności. Tak, więc obok istniejącego wcześniej rycerstwa i duchowieństwa pojawiła się coraz liczniejsza warstwa rzemieślników, wytwarzających i zamieszkujących miasta.

Uwarunkowany wzrostem produkcji rolnej oraz społecznym podziałem pracy wzrost produkcji rzemieślniczej doprowadził do ważnego zjawiska gospodarczego z okresu pełnego średniowiecza, jakim było odrodzenie ekonomiczne miast, a także powstanie wielu nowych.
Jednak rozwój rzemiosła i handlu wymuszał powstanie nowych ośrodków miejskich (proces lokowania miast, np. na prawie lubeckim, magdeburskim). Decydujące znaczenie przy lokacji miasta miało korzystne położenie komunikacyjne: w pobliży morza, portów, w przecięciu szlaków handlowych. Miasta stały się przede wszystkim bardzo ważnym ośrodkiem handlu i produkcji (funkcje gospodarcze). Duże miasta pełniły także funkcję centrum politycznego, kulturalnego oraz religijnego.

Okres średniowiecza nie był zbyt prężny pomimo tego, że trwał tyle lat. Na szczęście rozwinęła się wtedy technologia uprawy roli oraz rozpowszechnił się handel, a więc i użycie pieniądza. Miało też miejsce zapoczątkowanie rozwoju miast i wsi oraz wyrobienie się szlaków handlowych. Pod względem gospodarczym można powiedzieć, że średniowiecze było nastawione zdecydowanie na rolnictwo, ale dało też początek rzemiosłu i manufakturze, które w przyszłych wiekach przejmą pozycję w gospodarce.