Podstawowe informacje o epoce
Przyczyną zmian w Europie i w Polsce pod koniec XIX wieku był gwałtowny wzrost demograficzny. W Europie liczba ludności, której przez poprzednie stulecia przybywało powoli, tylko w ciągu XIX wieku wzrosła ze 190 do 520 milionów. Ulepszenie maszyn drukarskich, a w związku z tym rozwój czasopiśmiennictwa, zastosowanie telefonu i telegrafu, skonstruowanie radia, sprawiły niespotykany dotąd przepływ informacji. W tym przyspieszonym procesie rozwoju cywilizacyjnego człowiek poczuł się zagubiony i bezradny, zaczęła go przerażać perspektywa utraty indywidualności i autonomii. Hasła powolnej przebudowy kraju głoszone w dobie pozytywizmu przestały być aktualne, trzeba było społeczeństwu czegoś nowego, co pozwoliłoby iść z duchem czasu, a jednocześnie nie czuć się zagubionym w pędzącym do przodu świecie.
Ramy czasowe
W latach 90. XIX stulecia zaczęto budować nowe teorie dotyczące świata, człowieka i filozofii życiowej. Tak zrodził się ruch w literaturze, filozofii i sztuce, który umownie zamyka się w latach 1890-1918, a który nazywa się Młodą Polską.
Nazwa epoki
Termin najpierw pojawił się na zachodzie Europy i odpowiednio określał: Młode Niemcy, Młodą Belgię, Młodą Francję czy Młodą Skandynawię. W Polsce nazwa wzięła się od artykułów Artura Górskiego, który w krakowskim czasopiśmie „Życie” opublikował w roku 1898 cykl artykułów, opatrując je wspólną nazwą „Młoda Polska”. I w Europie, i w Polsce istniały również inne, tożsame dla tej epoki nazwy, a mianowicie: neoromantyzm, ze względu na to, że pisarze i artyści nawiązywali do twórczości wielkich romantyków oraz modernizm (moderne franc. nowoczesny, świeży), który określał w literaturze, malarstwie, muzyce, filozofii, w kulturze w ogóle, zespół nowoczesnych kierunków charakterystycznych dla tego okresu.
Pojęcia związane z epoką
Najbardziej powszechną nazwą określającą lata 1890-1918 była Młoda Polska, z równoprawnymi terminami: modernizm i neoromantyzm, ale z epoką tą wiążą się i inne pojęcia, które w różnych dziedzinach kultury ją zdominowały, a których nazwa kojarzona jest wyłącznie z tym okresem, bo to on dał początek tym kierunkom (późniejsze epoki niektóre te kierunki przejęły właśnie z Młodej Polski):
Fin de siecle, co z francuska oznacza koniec wieku;
Dekadentyzm: termin oznaczający „schyłek wieku”, ale określający też postawę człowieka końca wieku XIX; dekadentyzm kojarzony był z postawą bierności, niemocy, apatii, przeświadczeniem o nieuchronności śmierci, a w związku z tym oznaczał rezygnację z jakiejkolwiek aktywności; Jedną z charakterystycznych cech poglądu ówczesnego człowieka na świat jest poczucie zagrożenia i niepewności. Gwałtowny rozwój przemysłu, odkrycia naukowe, rosnące napięcia społeczne, spowodowały przemiany, których skutki były trudne do przewidzenia. Strach przed życiem kształtuje specyficzną dla tych czasów postawę człowieka. Cechuje ją dekadentyzm, objawiający się poczuciem grożącej zewsząd katastrofy i bezsensem istnienia, niewiarą w wartość jakiejkolwiek idei, ogólną apatią i niechęcią do wszelkiego działania.
Impresjonizm: kierunek, który narodził się we Francji (impression franc. przelotne wrażenie), a którego zwolennicy odtwarzali świat, ukazując jego nieustającą zmienność (nazwa od obrazu Moneta Wschód słońca. Impresja);
Symbolizm: prekursorem tego kierunku powstałego we Francji był Charles Baudelaire, autor Kwiatów zła, a głównym przedstawicielem Artur Rimbaud; symbol posiada dwa znaczenia: realne-rzeczywiste i ukryte (skojarzeniowe);
Ekspresjonizm - kierunek w sztuce ukształtowany w Niemczech przed I wojną światową, żywy do końca lat dwudziestych XX w. Nurt ten podstawową kategorią uczynił ekspresję (wyraz), a także inne ostre środki wyrazu: symbol, hiperbolę, groteskę. Kwestionował dotychczasowe postacie gatunków literackich, łączył obrazy codzienności z wizjami kosmicznymi, zapisami halucynacji i wizji sennych, a język potoczny z wyrafinowaną mową poetycką. Ukazywał przeżycia duchowe jako swoistą formę uczuciowego ekshibicjonizmu płynącego z głębin podświadomości
Secesja: nurt w sztuce powstały w Niemczech, u którego podstaw legło przekonanie, że wszystko może być dziełem sztuki; wyznacznikiem tego kierunku była falista, asymetryczna linia;
neoklasycyzm - zespół tendencji w poezji XIX i XX w najczęściej będący reakcją na tendencje nowatorskie (awangarda), głoszący zastąpienie form nieokreślonych i chaotycznych formami zdyscyplinowanymi, wywodzącymi się z tradycji, głównie tradycji klasycystycznej, ale również tradycji innych epok. Wyraża się w sztuce zintelektualizowanej, operującej mitami i złożoną symboliką, podejmowaniu tematów kultury śródziemnomorskiej i klasycznych gatunków. W XIX w. neoklasycyzm był przeciwstawieniem się nurtowi Młodej Polski.
Architektura
W architekturze dominował realizm i secesja. Inspiracją dla architektów było malarstwo. Na przełomie wieków powstało dzieło, które dopiero w roku 1972 uznano za zabytek. Jest to wnętrze restauracji liońskiego dworca kolejowego w Paryżu, zdobione neorenesansowymi stiukami, lampami i boazerią. Rodzima architektura nie rozwijała się tak intensywnie, czemu przeszkodziły zabory i inne wydarzenia polityczne. Jednak zachowało się kilka budowli z tamtego okresu zbudowanych w stylu secesyjnym (secesja wykorzystywała jaskrawą kolorystykę, linię falistą, przestrzenne i strzeliste kształty; materiałem zdobniczym był kamień, stiuk, ceramika, płytki fajansowe). Elementy tego stylu były widoczne głównie w architekturze miejskiej przełomu XIX i XX wieku.
Rzeźba i grafika
Początek XX wieku w Polsce zaznaczył się szybkim rozwojem grafiki. Najbardziej znanym w tej dziedzinie był Leon Wyczółkowski, który posługiwał się różnymi technikami, w tym litografią i akwatintą. Obok sztuki graficznej rozwijała się rzeźba. Do najbardziej znanych rzeźbiarzy należy Xawery Dunikowski. Jego najsłynniejsze dzieła to słynne głowy wawelskie, cykl rzeźb zatytułowanych Macierzyństwo, głowa Adama Mickiewicza, rzeźba Fatum.
Malarstwo
U schyłku XIX wieku działał jeszcze nasz najwybitniejszy malarz Jan Matejko. Jego najsłynniejsze obrazy to: Kazanie Skargi; Unia lubelska; Stefan Batory pod Pskowem; Bitwa pod Grunwaldem; Hołd pruski; Sobieski pod Wiedniem; Kościuszko pod Racławicami; Konstytucja 3 maja.
Impresjonistów fascynowała gra świateł, używali jasnych barw, które wymieszane ze sobą dawały niepospolity efekt. W centrum zainteresowań impresjonistów znalazły się głównie pejzaże, ale także sceny z życia ludzi: artystów i ludzi zwykłych. Zasady sztuki impresjonistycznej stosowali i Polacy
Muzyka
W dziedzinie muzyki pojawiła się grupa kompozytorów, która, podobnie jak pisarze, przyjęła nazwę Młoda Polska. Ich mistrzem i nauczycielem był Zygmunt Noskowski, autor poematów symfonicznych Step i Morskie Oko oraz kompozycji fortepianowych zatytułowanych Krakowiaki.