Elementy świata przedstawionego
Czas akcji
Akcja toczy się w wigilię i Boże Narodzenie w XIX wieku. Prawdopodobnie dzieje się w roku 1861, gdyż duch obecnej wigilii Bożego Narodzenia opowiada Scrooge’owi, że „dotąd przeszło ich po ziemi tysiąc osiemset sześćdziesiąt”. W utworze występują też retrospekcje – do czasów dzieciństwa i młodości Scrooge’a. Są też wizje przyszłości – po śmierci skąpca.
Miejsce akcji
Głównym miejscem akcji jest Londyn. Są to miejsca związane z głównym bohaterem – jego kantor i mieszkanie. Pojawia się również mieszkanie jego buchaltera i dom siostrzeńca. Duch pokazuje mu również jak ludzie świętują wigilię 1860 roku na londyńskiej ulicy, w osadzie górników, w latarni morskiej i na statku na morzu. W retrospekcjach pojawia się okolica, gdzie się Scrooge wychowywał. W wizjach przyszłości miejscem akcji jest cmentarz, giełda i londyńska ulica.
Bohaterowie realistyczni
• Ebenezer Scrooge – główny bohater utworu. Był bogatym, ale skąpym starszym mężczyzną z siwymi włosami. Mieszkał w Londynie. Miał szczupłą twarz, spiczasty nos i podbródek. Jego oczy były zimne, a usta wąskie i zaciśnięte. Głos miał suchy i skrzypiący. Choć był bardzo bogaty, ubranie miał już zniszczone i znoszone, bo na wszystkim oszczędzał. Nie był dobry dla swojego pracownika, ani dla siostrzeńca. Nikt go nie lubił, wielu się go bało.
• Robert Cratchit – Buchalter, pracownik Scrooge’a, mąż i ojciec rodziny.
• Pani Cratchit – żona buchaltera zajmująca się wychowaniem dzieci i opieką nad chorym synem.
• Piotr Cratchit – najstarszy syn buchaltera, potrzebuje pracy, pomaga w domu.
• Marta Cratchit – najstarsza córka buchaltera, pracuje jako szwaczka.
• Belinda Cratchit – średnia córka buchaltera, pomaga w domu.
• Tomaszek Cratchit – chory syn buchaltera. Nie potrafi chodzić. Znosi swą chorobę z pogodą ducha.
• siostrzeniec Scrooge’a, Alfred – jedyny syn, ukochanej, młodszej siostry Ebenezera. Pomimo tego, że stryj jest wobec niego oschły, nie ustaje w próbach nawiązania z nim rodzinnych relacji.
• żona siostrzeńca Alfreda
• dwaj dżentelmeni zbierający datki na biednych
• siostra Ebenezera (pojawia się w wizji z przeszłości) – jest od niego młodsza. Bardzo kocha swego brata. Wstawia się za nim u ojca i zabiera na wigilię do domu. Nie wiemy, kiedy umiera, wiadomo, że pozostawia swego syna Alfreda.
• narzeczona Scrooge’a, Maria (pojawia się w wizji z przeszłości) – poznajemy ją, gdy zwalnia Ebenezera z danego jej słowa. Nie może zaakceptować tego, że jej narzeczony bardziej kocha pieniądze niż ją. Spotykamy ją kilkanaście lat później – w wigilię, w którą umiera Marley. Ma męża i kilkoro dzieci. Jest szczęśliwą żoną i matką.
• młode małżeństwo (pojawia się w wizji z przyszłości) – cieszą się, że nie muszą póki co oddawać długu Scrooge’owi, gdyż ten zmarł. Mają nadzieję, że nowy spadkobierca będzie bardziej miłosierny niż Ebenezer.
• bankierzy (pojawiają się w wizji z przyszłości) – rozmawiają o śmierci Ebenezera. Nie mówią o nim pochlebnie. Zastanawiają się, kto odziedziczy po nim majątek.
• kupcy (pojawiają się w wizji z przyszłości) – rozmawiają o śmierci Scrooge’a, ale tak naprawdę wcale ich to nie obchodzi. Ebenezer myślał, że go lubią, okazało się jednak, że jest inaczej.
Bohaterowie fantastyczni
• duch Jakuba Marleya – wspólnik i przyjaciel Ebenezera Scrooge’a, który zmarł w wigilię Bożego Narodzenia siedem lat wcześniej. Wszystko co miał, pozostawił swojemu wspólnikowi. Przybywa jako duch opasany łańcuchem ciągnącym się za nim jak ogon. Widmo musi tułać się po świecie i dźwigać ten ciężki łańcuch, który sam sobie wykuł swym złym postępowaniem wobec bliźnich. To jest jego kara za to, że nie liczył się z ludźmi, nie dbał o nich, bo najważniejsze za życia były pieniądze i interesy. Przychodzi przestrzec Ebenezera, że jeśli się nie zmieni, będzie cierpiał tak jak on. Zapowiada też, że odwiedzą Scrooge’a trzy duchy – przeszłych, obecnej i przyszłych wigilii Bożego Narodzenia.
• duch przeszłych wigilii Bożego Narodzenia – wygląda jak dziecko, a jednocześnie podobny jest do starca. Ma białe włosy do szyi, ale twarz dziecka z rumieńcami. Ramiona długie i silne, a nogi nagie. Ubrany jest w białą tunikę przewiązaną pasem rzucającym żywe światło. W ręce trzyma zieloną gałązkę choinki. Tunika przybrana jest girlandami letnich kwiatów. Z głowy ducha wytryskuje światło, które czasem może przysłonić spiczastym kapeluszem-gasilnikiem, który trzyma w ręce. Zabiera Scrooge’a w podróż do przeszłości. Ukazuje mu wigilie, które już przeżył.
• duch obecnej wigilii Bożego Narodzenia – duch wigilii 1861 roku. Wesoły olbrzym, który ma na ramionach niedbale zarzucony zielony płaszcz obszyty białym futrem. Ma nagie nogi, a na głowie wieniec ze świeżej choiny poprzetykanej soplami lodu. Długie, kręcone włosy opadają mu na ramiona. Twarz ma szczerą, a oczy jasne i wesołe. U pasa wisi zardzewiały miecz. W ręce trzyma zapaloną pochodnię przypominająca róg obfitości, która ma niezwykłą moc – przynosi ludziom radość i zgodę. Duch obecnej wigilii wyjaśnia też Scrooge’owi, że ma starszych braci. Do tej pory było ich 1860, stąd można się domyślać, że akcja utworu toczy się w 1861 roku.
• duch przyszłych wigilii Bożego Narodzenia – zjawa okryta długą, ciemną szatą. Nic nie mówi tylko pokazuje ręką.
• nędza i ciemnota – dzieci, które ukrywają się pod płaszczem ducha obecnej wigilii Bożego Narodzenia.
Narrator
Narrator jest trzecioosobowy i wszechwiedzący. Zwraca się często do czytelnika. Wyjaśnia zachowania bohaterów, komentuje ich postępowanie. Nie jest jednak uczestnikiem opisywanych zdarzeń. Kończy swą opowieść przesłaniem. Cytuje słowa zaczerpnięte z Biblii: „Miłujcie się wzajemnie – powiedział Chrystus – zawsze o tym pamiętajmy”. Nawiązuje do przykazania miłości, którym według niego wszyscy powinni się kierować.
Problematyka
Geneza utworu
Książka ukazała się w grudniu 1843 roku. Inspiracją do jej napisania był udział w zbiórce pieniędzy dla najbiedniejszych mieszkańców przemysłowej dzielnicy Manchesteru.
Przemiana wewnętrzna
Utwór ukazuje przemianę wewnętrzną Scrooge’a. Przed wizytą duchów był skąpym, samolubnym i zamkniętym w sobie człowiekiem. Dzięki wizjom ukazanym mu przez duchy zmienia się. Staje się człowiekiem, który bardzo uroczyście świętuje Boże Narodzenie. Najważniejsze jest jednak to, że zmienia się jego stosunek do ludzi. Nawiązuje relację ze swoim siostrzeńcem, Alfredem – synem ukochanej, nieżyjącej już siostry. Dla swojego buchaltera, Boba Cratchita staje się wspaniałym pracodawcą. Podwaja mu pensję. Zmienia też warunki jego pracy. W biurze, gdzie pracują jest ciepło i przytulnie. Scrooge przestaje oszczędzać na ogrzewaniu. By pomóc rodzinie pracownika, zatrudnia jego syna. Otacza też opieką chorego Tomaszka, dla którego staje się drugim ojcem. Uśmiecha się do ludzi, jest dla nich życzliwy, a wobec najbardziej potrzebujących i biednych jest hojny. Dzięki przemianie staje się szczęśliwym człowiekiem.
Skąpstwo i miłość do pieniędzy
Będąc bogatym człowiekiem, Scrooge nie zaznał radości życia. Jego celem życiowym było gromadzenie pieniędzy. Słynął z rzetelności. Wszyscy bankierzy i kupcy ufali mu. Nie miał jednak przyjaciół. Mając pieniądze, był ubogim człowiekiem. Wydaje się, że wcale mu to nie przeszkadzało. Wobec ludzi był podejrzliwy i nieufny. Mając tyle pieniędzy, ciągle wydawało mu się, że ktoś chce go oszukać, narazić na straty. Kiedyś sam zrezygnował z miłości i swojej rodziny. Jego miłość do pieniędzy sprawiła, że porzuciła go narzeczona. Nie miał kogo kochać, więc najbardziej na świecie kochał pieniądze. Gdyby nie wizyta ducha jego przyjaciela, a później duchów przeszłej, teraźniejszej i przyszłej wigilii Bożego Narodzenia skazałby się na wieczne potępienie i zapomnienie przez ludzi. Skąpstwo i miłość do pieniędzy nie dają szczęścia.
Bieda i ubóstwo
W utworze ukazane zostały dwa sposoby życia. Jeden reprezentuje Scrooge – jest bogaty i skąpy, a jego życie jest smutne i samotne. Zupełnie inaczej żyją inni bohaterowie. Bob Cratchit jest ubogi. Scrooge marnie mu płaci i źle traktuje. Robert jednak cierpliwie to wszystko znosi. Ma dla kogo się starać. Bardzo kocha swoją żonę i dzieci. Najbardziej troszczy się o chorego syna, Tomaszka. Jest mu ciężko, ale jest szczęśliwy. Ma kochającą się rodzinę. Podobnie żyje siostrzeniec Scrooga, Alfred. Nie jest bogaty, ale ma żonę, którą kocha ze wzajemnością. Wie, jak ważna jest rodzina, dlatego stara się nawiązać z wujem relacje. Żałuje go i nie rozumie, jak miłość do pieniędzy, może zaślepić człowieka.
Anglia w XIX wieku była bardzo zróżnicowana zarówno pod względem społecznym, jak i majątkowym. Elita była bogata, a znaczna część społeczeństwa żyła w nędzy i ubóstwie. Niewielu zamożnych pochylało się nad biednymi i wspomagało ich finansowo. Utwór miał zwrócić uwagę na problemy angielskiego społeczeństwa w XIX wieku – na nędzę i ciemnotę.
Przyjaźń
Wiadomo, że Jakub Marley był przyjacielem i wspólnikiem Scrooge’a. Pozostawił mu cały majątek. Jednak gdy umierał, Scrooge siedział w kantorze. Wspomina o tym mąż dawnej narzeczonej Scrooge’a. Prawdopodobnie Marleya i Ebenezera łączyła przyjaźń oparta o miłość do pieniędzy i zysku. Mimo tego duch Jakuba pojawia się, by przestrzec dawnego przyjaciela przed konsekwencjami egoistycznego życia.
Rodzina i dzieciństwo
Scrooge nie miał dobrych wspomnień z dzieciństwa. Wigilie spędzał czasami samotnie. Historia, kiedy przyjeżdża po niego jego ukochana siostra i zabiera na święta, pokazuje, że jego relacje z ojcem nie były najlepsze. Dziewczynka musiała prosić ojca, wykorzystując jego dobry humor, by zgodził się, aby jego syn przyjechał na Boże Narodzenie do domu. Zupełnie inaczej jest w domu Cratchita. Jego dzieci czują się kochane i są szczęśliwe. Nawet chory Tomaszek pełen jest pogody ducha i nawet choroba nie przeszkadza mu czuć się szczęśliwym i kochanym.
Miłość
Scrooge zrezygnował z miłości. Jego narzeczona, gdy odkryła, że bardziej kocha pieniądze niż ją, rozstała się z nim. Zupełnie inaczej postąpił jego siostrzeniec. Choć nie był bogaty, ożenił się z miłości i był szczęśliwy. Także dawna narzeczona Scrooge’a Maria ułożyła sobie życie. Wybrała mężczyznę, który ją pokochał i z którym stworzyła liczną rodzinę. Była szczęśliwą żoną i matką.
Gatunek literacki
Opowieść wigilijna to opowiadanie. Należy do epiki. Dzieło ma niewielu bohaterów. Zawiera opisy i dialogi. Narrator jest wszechwiedzący i abstrakcyjny. Utwór został podzielony na pięć rozdziałów. Występują tu retrospekcje, ale też wizje przyszłości. W utworze są postacie są realistyczne i fantastyczne. Nie brakuje też magicznych przedmiotów i zjawisk – jak na przykład płomień wystrzeliwujący z głowy ducha przeszłych wigilii, czy niezwykła pochodnia ducha teraźniejszej wigilii, której krople przynoszą ludziom radość i pokój.
Plan ramowy
1. Skąpiec w swoim kantorze.
2. Wizyta siostrzeńca.
3. Prośba dżentelmenów.
4. Rozmowa z buchalterem.
5. Odwiedziny Marleya i zapowiedź wizyty duchów.
6. Ducha przeszłych wigilii i powrót wspomnień.
7. Przybycie ducha teraźniejszej wigilii i podróż po Londynie.
8. Wizje przyszłości i obecność ducha przyszłych wigilii Bożego Narodzenia.
9. Przebudzenie i przemiana.
10. Datek na potrzebujących.
11. Odwiedziny u siostrzeńca.
12. Podwyżka dla buchaltera.
13. Uroczyste świętowanie Bożego Narodzenia.
Autor
Grażyna Kania