Geneza utworu
Nowela „Rozdziobią nas kruki, wrony” została opublikowana w 1895 r. w Krakowie razem z innymi opowiadaniami i nowelami autora Przedwiośnia. Stefan Żeromski, obawiając się cenzury i konsekwencji wydania dzieła podejmującego temat heroicznej walki powstańców w 1863 r., wydał zbiór pod pseudonimem Maurycy Zych. Tom zatytułowany został również „Rozdziobią nas kruki, wrony”. W czasie, gdy był on publikowany, Żeromski przebywał za granicą – w Szwajcarii.
Autor, tworząc ten tekst, chciał oddać hołd powstańcom i pokazać, jak tragiczna i beznadziejna była niekiedy ich walka. Ponadto Żeromski symbolicznie przedstawił rozwarstwienie i konflikty klasowe panujące w społeczeństwie, które doprowadziły do upadku zrywu narodowowyzwoleńczego. Chłopi po uwłaszczeniu, zainteresowani jedynie swoimi sprawami, nie wsparli innych grup społecznych w czasie powstania, co przyczyniło się do jego upadku. Żeromski nie krytykuje tej grupy. Pokazuje raczej, że brak działania chłopów wynika z ich niewykształcenia i nieświadomości w kwestii patriotyzmu.
Utwór Żeromskiego dotyczy rozrachunku z przeszłością – wspomnień związanych z powstaniem styczniowym. Co ciekawe, autor Ludzi bezdomnych, którego dzieła omawiane są głównie w kontekście okresu międzywojnia, wydał tom „Rozdziobią nas kruki, wrony” przed tym, jak Eliza Orzeszkowa opublikowała tekst Gloria victis (1910 r.). Omawiany utwór Żeromskiego należy do nurtu literatury popowstaniowej.
Znaczenie tytułu
Tytuł „Rozdziobią nas kruki, wrony” jest nawiązaniem do utworu Pieśń o żołnierzu tułaczu nieznanego autora, w którym pojawia się m.in. zdanie: „lepiej w domu iść za pługiem [...] niż na wojnie szlakiem długim”. W rymowanym wierszu przeznaczonym do śpiewania mowa jest o heroicznej śmierci żołnierza, jak również pojawia się w nim postać chłopa i obraz ptaków dziobiących ciało zabitego w czasie walki.
Pieśń o żołnierzu tułaczu powstała zaś w oparciu o dwa inne teksty stworzone w drugiej połowie XVI w. Są to Pieśń o kole rycerskim (1584 r.) i Duma rycerska (1597 r.) autorstwa Adama Czahrowskiego.
Tytuł i utwór „Rozdziobią nas kruki, wrony” można interpretować także w nawiązaniu do Dziadów. Części III Adama Mickiewicza, w którym to utworze (w Scenie więziennej, w czasie Małej improwizacji) Konrad porównuje się do orła, który wzlatuje i dostrzega małe ptaki symbolizujące przyszłe losy Polski. Niespodziewanie pojawia się jednak czarny kruk (Rosja lub szatan), który zasłania widok. Konrad w roli orła wyzywa kruka na pojedynek. Ten fragment dramatu ma wymowę symboliczną. Rosja „zasłania” – „zakrywa” przyszłość Polski. W tekście Żeromskiego kruki i wrony żywią się padliną, co może oznaczać, że Rosjanie „żerują” na pokonanych Polakach, wykorzystują niemoc narodu polskiego. Interpretacja ta implikuje, że Moskale nie są godnymi przeciwnikami, że ich zwycięstwo okazuje się haniebne (najpierw jeden powstaniec zostaje brutalnie zabity przez ośmiu ułanów, a potem jego ciałem „żywią się” następni). Wyjaśnienie sensu utworu „Rozdziobią nas kruki, wrony” w nawiązaniu do dramatu Mickiewicza wydaje się zasadne (szczególnie) w związku z tym, że na początku noweli Żeromskiego Szymon Winrych porównany jest do orła ze względu na jego włosy pozostające w nieładzie.
Odnosząc się do Słownika symbolii Władysława Kopalińskiego, można stwierdzić, że kruk jest przeważnie symbolem negatywnym i złowróżbnym. Ptaki te oznaczają m.in.: śmierć, drapieżność, chciwość, wojnę. Wszystkie te znaczenia są adekwatne do treści noweli Żeromskiego.
Problematyka utworu
Heroiczna śmierć powstańca
Andrzej Borycki umiera z twarzą wzniesioną ku niebu i w ostatnich chwilach życia modli się do Boga. Jego heroiczna postawa i zachowanie w obliczu śmierci skontrastowane są z działaniami Moskali, który okazują się brutalni i prymitywni. Ośmiu ułanów atakuje Winrycha i dlatego można stwierdzić, że Rosjanie nie są honorowi. Moskale rozbijają pustą butelkę po gorzałce na głowie powstańca, ponieważ denerwuje ich fakt, że w naczyniu nie ma wódki. Borycki umiera, leżąc w błocie, a do jego ciała podlatują kruki i wrony. Winrych (przed spotkaniem z Moskalami) chce wypuścić konie, co świadczy o jego dobroci dla zwierząt. Bohater jest idealizowany.
Jego męczeńska śmierć przypomina zgon Rolanda, który w ostatnich momentach życia spojrzał w niebo ku Bogu i w stronę ojczyzny. Zerknął też na wrogów i schował miecz Durendal na znak, że nie został pokonany przez wrogów i nie stracił go w walce. Przy rycerzu pojawiają się aniołowie, którzy zabierają jego atrybut – rękawicę.
Pieśń o Rolandzie to utwór, który możemy zaliczyć do dzieł podejmujących temat ars bene moriendi (czyli sztuki dobrego umierania). Należy do nich także wierszowany tekst Skarga umierającego. W średniowieczu uważano, że w chwili zgonu należy wykonać pewne czynności będące rytuałami. W noweli Żeromskiego zgon powstańca również przedstawiony jest w sposób symboliczny. Autor „Rozdziobią nas kruki, wrony” z pewnością nawiązuje do ars bene moriendi i motywu rycerza, jednak zmienia nieco sposób ukazania bohatera. Borycki przed zgonem przebacza Moskalom. Jest to nawiązanie do historii Jezusa, który wybacza tym, którzy go wydali i skrzywdzili. Winrych (w przeciwieństwie do Rolanda umierającego na wzgórzu) kona, leżąc w błocie. Motywy przebaczenia wrogom i zbezczeszczenia zwłok mogą stanowić nawiązanie do mesjanizmu i martyrologii polskiej (która ukazana została najpełniej w Dziadach. Części III Mickiewicza).
Postać chłopa
Chłop, ukazany w noweli, jest człowiekiem ograniczonym, jednak nie tak brutalnym jako Rosjanie. Mężczyzna obawia się o to, czy w pobliżu ciała Winrycha nie znajdują się jeszcze ułani, jednak ostrożnie podchodzi do powstańca i przeszukuje jego rzeczy. Nie zdaje sobie sprawy z tego, że takie zachowanie jest niewłaściwe i można stwierdzić, że bezcześci on zwłoki bohatera polskiego.
Chłop postanawia zabić szkapę ze złamaną nogą. Uważa on, że zwierzę jest nieużyteczne. Jednak przerażony sytuacją, w której koń biegnie na trzech nogach, opierając się na kikucie, decyduje się pozostawić szkapę w spokoju do czasu aż zdechnie. Chłop skoncentrowany jest na własnych korzyściach płynących z nietypowego zdarzenia, które miało miejsce na jego polu. Mężczyzna traktuje zwierzęta pragmatycznie – martwego konia pozbawia skóry. Chłop nie myśli o tym, by uczcić śmierć powstańca, jednak w pewnym momencie zwraca się do Boga. Nie jest to jednak żarliwa modlitwa, a nawykowe zachowanie.
Można stwierdzić, że mężczyzna jest prymitywny, jednak narrator nie ocenia bohatera i nie rozważa, jakie są przyczyny jego ciemnoty.
Naturalizm i impresjonizm w utworze Żeromskiego
W utworze pojawiają się nawiązania do nurtu zwanego naturalizmem, popularnego w drugiej połowie XIX w. Prekursorem tego kierunku był Gustave Flaubert. Przedstawiciele nurtu to: Émile Zola, Antoni Sygietyński, Adolf Dygasiński oraz Stefan Żeromski. Pisarze nawiązujący do wymienionego kierunku odwoływali się często do teorii ewolucji Darwina, jak również odnosili się do filozofii Hipolita Taine’a.
W noweli „Rozdziobią nas kruki, wrony” naturalistyczne są sceny, w których zwłoki powstańca zjadane są przez ptaki, które autor antropomorfizuje. Ponadto nawiązanie do wyżej wymienionego kierunku pojawia się, gdy chłop chce ograbić ciało bohatera oraz kiedy Moskale w brutalny sposób zabijają Szymona Winrycha, roztłukując mu butelkę na głowie. Naturaliści pokazują, że jednostka ludzka podległa jest pierwotnym popędom i instynktom, od których nie sposób się uwolnić. W utworach przedstawicieli tego kierunku człowiek ukazywany jest przede wszystkim jako istota biologiczna, walcząca o przetrwanie (wedle zasad teorii ewolucji). Co ciekawe, w noweli Żeromskiego wszyscy podlegają instynktom i fatalistycznym prawom natury poza Andrzejem Boryckim, który jest idealizowany i heroizowany. W prozatorskich utworach naturalistycznych narratorzy są zazwyczaj bezstronni i w sposób obiektywny przedstawiają wydarzenia. Opowiadacz w tekście „Rozdziobią nas kruki, wrony” także jest obojętnym obserwatorem ukazującym i „dokumentującym” kolejne sytuacje.
Poza tym w utworach naturalistycznych bohaterami są często ludzie prości – poddający się łatwo popędom (chłopi lub osoby z marginesu społecznego). W tekstach reprezentujących ten nurt mowa jest o walce klas w kontekście ewolucjonizmu. W noweli Żeromskiego również pojawia się chłop, lecz o konflikcie klasowym nie ma mowy wprost. Owa kwestia występuje jednakże jako kontekst. W odniesieniu do niej możemy rozpatrywać postawę chłopa wobec powstańca – Andrzeja Boryckiego.
W dziele autora Przedwiośnia pojawiają się również fragmenty, które można by określić mianem impresjonistycznych. Narrator szkicowo opisuje tło i przyrodę. Natura współgra z bohaterem (gdy Winrych umiera, pada deszcz). Opis przyrody jest skrótowy, ale także zmysłowy. Narrator koncentruje się na ukazaniu konkretnego momentu – chwili, co jest charakterystyczne dla twórczości impresjonistów.
Gatunek literacki
Utwór Żeromskiego „Rozdziobią nas kruki, wrony” pisany jest prozą, a narrator w tym tekście jest trzecioosobowy. Badacze spierają się jednak co do tego, do jakiego gatunku można zaklasyfikować dzieło autora Przedwiośnia. Utwór ma bowiem zakończenie zamknięte i punkt kulminacyjny (śmierć Andrzeja Boryckiego), jak również składa się z trzech części. W pierwszej charakteryzowany jest główny bohater – powstaniec, Szymon Winrych, w drugiej – atakują go Rosjanie, a następnie przybywają kruki i wrony, by posilić się padliną, w trzeciej – przychodzi chłop, który przeszukuje ciało i chce dobić żywego jeszcze konia. Tekst „Rozdziobią nas kruki, wrony” dotyczy jednego tematu i pojawia się w nim stosunkowo mało bohaterów. Wymienione cechy (punkt kulminacyjny, niewiele postaci, zamknięta kompozycja, jeden główny wątek) wskazują na to, że utwór jest nowelą.
Jednak dzieło Żeromskiego nie posiada „sokoła”(nazwa ta pochodzi od jednej z opowieści zawartych w Dekameronie Giovanniego Boccaccia). Terminem tym określany jest element świata przedstawionego (najczęściej przedmiot), który stanowi katalizator wydarzeń czy też jest bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na akcję. W tekście Żeromskiego nie ma takiej rzeczy. Zamiast „sokoła” pojawiają się co prawda kruki i wrony. Jednak ptaki te mają znaczenie symboliczne, natomiast „sokół” to przeważnie konkretny element – przedmiot, który nie posiada dodatkowego i ukrytego znaczenia. Ze względu na brak tej swoistej cechy noweli niektórzy twierdzą, że „Rozdziobią nas kruki, wrony” jest opowiadaniem.
Przyjmując nieco inną perspektywę, można stwierdzić, że w utworze Mendel Gdański Elizy Orzeszkowej również nie ma „sokoła”, a tekst i tak określany jest mianem noweli. W związku z tym można uznać, że „Rozdziobią nas kruki, wrony” przynależy do wyżej wymienionego gatunku. Tekst posiada bowiem większość cech noweli.
Kontynuacje i nawiązania
Adam Mickiewicz Dziady. Część III;
Adam Mickiewicz Pan Tadeusz;
utwory, w których pojawia się motyw powstania styczniowego i reminiscencji – wspomnień dotyczących tego wydarzenia – Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem i Gloria victis, Bolesław Prus Lalka (Stanisław Wokulski bierze udział w powstaniu);
utwory naturalistyczne, np.: Stanisław Reymont Chłopi, Eliza Orzeszkowa Cham, Antoni Sygietyński Na skałach Calvados i powieści Emila Zoli Nana i Terminal.
