Powieść – zgodnie ze Słownikiem terminów literackich, powieść jest podstawowym gatunkiem narracyjnym nowożytnej prozy, mającym swoje korzenie w literaturze dawniejszej, takiej jak starogrecki romans, relacje z podróży czy opowieści potoczne. Głównym czynnikiem strukturalnym powieści jest narracja, która tworzy świat przedstawiony, zawierający fabułę, bohaterów i wydarzenia. Te wydarzenia są osadzone w określonym czasie i przestrzeni. Powieść łączy dwa szeregi językowe: mowę narratora oraz wypowiedzi postaci (monolog, dialog i monolog wewnętrzny). Gatunek ten pojawił się już w XVII wieku, ale jego dominacja przypadła na wiek XVIII.
Parabola – to gatunek literacko-moralistyczny, w którym opowiedziana historia ma znaczenie alegoryczne. Sama opowieść nie jest najważniejsza, gdyż ilustruje pewne uniwersalne prawdy o ludzkim losie. Aby w pełni zrozumieć parabolę, trzeba przejść od dosłownej treści fabuły do jej ukrytego, alegorycznego lub moralnego sensu. Korzenie paraboliczne sięgają Ewangelii.
„Dżuma” jako powieść-parabola
Schematyzm – Powieść Camusa jest skonstruowana w sposób wyrazisty i uporządkowany. Opowiada historię miasta, Oranu, od wybuchu epidemii dżumy aż po jej zakończenie. Wydarzenia układają się chronologicznie, a wszystko, co się dzieje, podporządkowane jest walce z zarazą, co wzmacnia dydaktyczną i moralistyczną funkcję utworu.
Symbolizm postaci – Postacie w powieści pełnią funkcje symboliczne, reprezentując różne postawy wobec zarazy, która w warstwie metaforycznej symbolizuje zło, wojnę, totalitaryzm i absurd.
- Doktor Bernard Rieux to symbol niezłomnej walki o dobro i życie ludzkie.
- Rambert przedstawia człowieka, który ewoluuje w swoim podejściu, zmieniając stosunek do miasta i choroby.
- Jean Tarrou symbolizuje ofiarnego bohatera, który poświęca życie dla innych.
- Cottard z kolei uosabia tych, którzy wykorzystują cierpienie innych do własnych korzyści.
Czas i przestrzeń – Uniwersalność powieści podkreślają nieokreślony dokładnie czas akcji i zamknięcie bohaterów w jednym miejscu – mieście Oranie. Miasto to nie wyróżnia się niczym spośród milionów innych miast na świecie, co sugeruje, że zaraza może uderzyć wszędzie i w każdej chwili. W rzeczywistości w latach czterdziestych XX wieku w Oranie nie było wybuchu epidemii, co sprawia, że miasto staje się symbolicznym przedstawieniem dowolnej społeczności.
Motto – Słowa Daniela Defoe, które są mottem powieści, wyraźnie wskazują na istnienie głębszej, alegorycznej warstwy utworu. Jest to wskazówka dla czytelnika, że opowiedziana historia ma ukryty, głębszy sens, który można odczytać poprzez analizę moralną i symboliczną.
Tytuł – "Dżuma" również ma wielorakie znaczenia. Może być interpretowana dosłownie jako choroba, ale także jako metafora zła, wojny, totalitaryzmu czy ludzkiej egzystencji skazanej na absurdalne cierpienie.
Dydaktyzm i moralistyka – Postawy bohaterów powieści są przedstawione w taki sposób, że czytelnik łatwo może je ocenić pod kątem moralnym. Bohaterowie, ich działania i wybory są wyraźnie ukazywane jako godne naśladowania (np. Rieux, Tarrou) lub godne potępienia (np. Cottard).
Narracja – Narracja w powieści jest celowo utrzymana w obiektywnym tonie. Narrator, którym okazuje się doktor Rieux, nie ocenia bohaterów ani nie wyraża swoich opinii o ich postawach. Przedstawia jedynie fakty i relacjonuje wydarzenia, co pozwala czytelnikowi samodzielnie dokonać oceny moralnej każdej postaci.
