Zdanie pojedyncze rozwinięte to takie wypowiedzenie, które oprócz podmiotu i orzeczenia, posiada również określenia, takie jak: przydawka, dopełnienie, okolicznik.
Rozbiór logiczny zdania to określenie wszystkich części zdania.
Brązowy pies biega dookoła drzewa.
Mamy 5 części zdania, do których możemy zadać różne pytania:
1. podmiot - pytanie: kto?co? pies
2. orzeczenie - pytanie: co robi? co się z nim dzieje? biega
3. przydawka - pytanie: jaki? jaka? jakie? brązowy
4. okolicznik - pytanie: jak? gdzie? kiedy? dookoła
5. dopełnienie - pytanie: kogo? czego? komu? czemu? drzewa
Orzeczenie
- to najważniejsza część zdania
- samo orzeczenie może już stanowić zdanie, np:
Idę.
Powiedział.
- zwykle jest wyrażone osobową formą czasownika i wtedy mówimy o orzeczeniu czasownikowym:
Alicja napisała list.
- orzeczenie może składać się z dwóch wyrazów - osobowej formy czasownika być, zostać, stać się (łącznika) i innej części mowy: rzeczownika, liczebnika, przymiotnika, zaimka, przysłówka, imiesłowu przymiotnego (orzecznika). Wtedy mówimy o orzeczeniu imiennym:
Moja przyjaciółka jest (łącznik) bardzo wrażliwa (orzecznik).
- bezosobowe formy czasownika zakończone na -no -to tworzą zdania bezpodmiotowe, np:
Umyto naczynia.
Posprzątano mieszkanie.
Podmiot
- część zdania oznaczająca wykonawcę czynności
- odpowiada na pytania kto?co?
- podmiot najczęściej jest wyrażony rzeczownikiem i jest to tzw. podmiot gramatyczny np:
Kot pije mleko.
Moja siostra mieszka w Paryżu.
- podmiot może być też wyrażony innymi częściami mowy, jeżeli są użyte w funkcji rzeczownika, np:
Niebieski jest moim ulubionym kolorem.
Niewidomi korzystają z pomocy psów przewodników.
- jeżeli podmiot stanowią dwa wyrazy, to nazywamy go szeregowym (mamy dwóch lub kilku wykonawców czynności), np:
Jaś i Małgosia zjedli domek z piernika.
Mama i tata lubią grać w szachy.
- podmiot domyślny nie jest wyrażony wprost, domyślamy się go z formy orzeczenia, np:
Kupił jej bukiet róż. (ON kupił)
- podmiot logiczny odpowiada na pytania kogo?czego? i jest wyrażony w dopełniaczu, np:
Nie ma róży bez kolców.
W sklepie nie było klientów.
- podmiot towarzyszący wyrażony jest przez kilku wykonawców czynności w tym jednego głównego, np:
Tomek z kolegami grają w piłkę na szkolnym boisku.
- zdania bezpodmiotowe nie zawierają podmiotu, a orzeczenie jest wyrażone bezosobową formą czasownika zakończoną na -no -to, np:
Zabezpieczono dowody zbrodni.
Podano do stołu.
Przydawka
- jest określeniem rzeczownika lub zaimka rzeczownego
- przydawka odpowiada na pytania jaki? czyj? który? ile?
- może być wyrażona przymiotnikiem, imiesłowem przymiotnikowym, liczebnikiem, zaimkiem
Rodzaje przydawek:
- przymiotna - wyrażona przymiotnikiem, lub wyrazem pełniącym funkcję przymiotnika, np: lody czekoladowe
- rzeczowna - wyrażona rzeczownikiem, doprecyzowuje wyraz określany, np: lekarz pediatra, miasto Warszawa, pies przewodnik
- dopełniaczowa - odpowiada na pytania kogo? czego?, np: obraz Matejki, parasol taty
- dopełnienieniowa - występuje z rzeczownikami utworzonymi od czasowników i zachowuje się jak dopełnienie, np: rzut oszczepem (od rzucać oszczepem), podróż samochodem (od podróżować samochodem)
- okolicznikowa - występuje z rzeczownikami utworzonymi od czasowników i zachowuje się jak okolicznik, np: podróż do domu
- przyimkowa - wyrażona wyrażeniem przyimkowym, np: puchar dla zwycięzcy, czapka z wełny
Dopełnienie
- jest to część zdania, która odpowiada na pytania przypadków oprócz mianownika i wołacza
- uzupełnia informacje zawarte w zdaniu odnoszące się do orzeczenia
- dopełnienie w zdaniu jest określeniem czasownika
Dopełnienie bliższe i dalsze
Dopełnienie bliższe - zwykle występuje w bierniku i po przekształceniu ze strony czynnej na bierną staje się podmiotem, np:
Kasia namalowała piękny pejzaż (dopełnienie bliższe).
Piękny pejzaż (podmiot) został namalowany przez Kasię.
Dopełnienie dalsze - nie ma możliwości aby wyraz będący dopełnieniem stał się podmiotem. Zwykle występuje w celowniku, narzędniku i miejscowniku, np:
Idę na spacer z psem (dopełnienie dalsze).
Prezes klubu pogratulował zwycięzcy (dopełnienie dalsze).
Mama kupiła córce (dopełnienie dalsze) ciekawą książkę (dopełnienie bliższe).
Ciekawa książka (podmiot) została kupiona córce (dopełnienie dalsze) przez mamę.
Okolicznik
- określa czynności
- jest w grupie orzeczenia
- odpowiada na pytania jak? gdzie? kiedy? po co? dlaczego? w jakim celu? pod jakim warunkiem? mimo czego?
najczęściej odnosi się do czasownika
Rodzaje okoliczników:
- miejsca - gdzie? dokąd? np: w Krakowie, nad morzem
- czasu - kiedy? np: wczoraj, wieczorem
- sposobu - jak? w jaki sposób? np: ciekawie, brzydko
- przyczyny - z jakiego powodu? dlaczego? np: z powodu śnieżycy
- warunku - pod jakim warunkiem? w jakim wypadku? np: w razie burzy
- przyzwolenia - mimo czego? np: mimo wypadku, mimo zmęczenia
- celu - po co? w jakim celu? np: po zakupy, dla zdrowia
- stopnia i miary - jak bardzo? w jakim stopniu? np: bardzo ładnie, niezwykle interesująco
