Sposoby ochrony środowiska w Polsce.

Obecność człowieka w środowisku przyrodniczym potęgowała się w miarę opanowania coraz to nowych obszarów dla swoich potrzeb, wzrostu liczby ludności oraz ogólnego rozwoju społeczno-gospodarczego. Powodowało to większe i szersze wykorzystywanie dóbr pochodzących z otaczającego go środowiska przyrodniczego. Kiedy człowiek uświadomił sobie, że czerpanie z tych dóbr nie jest nieograniczone, zaś fakt ich znacznego, a niekiedy nadmiernego czerpania odbija się w sposób ujemny na środowisku przyrodniczym, co może ograniczyć jego zamożność i pogorszyć warunki życia, stwierdził on konieczność ochrony otaczającego go środowiska przyrodniczego – konieczność ochrony przyrody. Była ona akceptowana przez lokalne społeczności, a w momencie powstania ściślejszych związków plemiennych i rodzenia się państwowości, była gwarantowana zarządzeniami lub dekretami. Prawne elementy ochrony przyrody pojawiły się dosyć wcześnie.
Już za panowania pierwszego króla Polski – Bolesława Chrobrego chroniony był bóbr, a w czasach Zygmunta I ochrona ta została jeszcze spotęgowana surowszymi przepisami. Ochronie przyrody, a szczególnie pewnych gatunków zwierząt, sprzyjały ograniczenia w polowaniach, które m.in. wydawał Władysław Jagiełło.
Różnorodna historia Polski i związana z tym aktywność gospodarcza oraz militarna powodowały, że poszczególne elementy przyrody naszego kraju były zagrożone.

Zdawano sobie jednak sprawę z wartości zarówno dużych powierzchni leśnych, obszarów o mało zmiennym krajobrazie, jak i ważności przedstawicieli poszczególnych gatunków roślin i zwierząt. Świadomość ta powodowała, że w czasie rozbiorów Polski, jak również w okresie międzywojennym pojedyncze osoby, grupy społeczne czy organizacje, podejmowały wysiłki zmierzające do ochrony przyrody jako złożonego systemu, czy też starały się o ochronę pojedynczych, wartościowych obiektów przyrody ożywionej bądź nieożywionej. Obecnie w Polsce ochrona przyrody jest zagwarantowana, w sposób bezpośredni lub pośredni, zapisem w ustawie zasadniczej jakim jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej.

Obok konstytucji, ochrona przyrody zagwarantowana jest osobną ustawą o ochronie przyrody z 16 października 1991 r. Oraz kilkoma innymi aktami prawnymi, jak ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych, ustawa o ochronie i kształtowaniu środowiska, prawo geologiczne i górnicze czy prawo wodne. Istotą tych ustaw jest wyraźne określenie, co podlega ochronie oraz jak należy dostosowywać działalność gospodarczą do wymogów ochrony przyrody, wymogów trwałego i przyjaznego człowiekowi funkcjonowania całego systemu środowiska przyrodniczego na poziomie lokalnym, regionalnym, a także globalnym. Ustawa o ochronie przyrody określa m.in. formy ochrony poszczególnych ekosystemów, do których zalicza się parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, pomniki przyrody, użytki ekologiczne, stanowiska dokumentacyjne oraz zespoły przyrodniczo – dokumentacyjne.

Na podkreślenie zasługuje fakt ogromnego przyrostu powierzchni objętych ochroną. W 1980 r. Wynosiły one 1079900 ha, natomiast w 1998 r. Łączna powierzchnia wszystkich form ochrony przyrody obejmowała w naszym kraju 9718000 ha, co stanowiło 31,1 % ogólnej powierzchni Polski.
Bardzo istotną formą ochrony przyrody, która obejmuje stosunkowo znaczny obszar, wyróżniający się szczególnie wartościowymi i naukowymi, jest park narodowy. Znane są one na całym świecie, a najbardziej parki narodowe Ameryki czy Afryki, stanowiące istne zasoby genowe przyrody kuli ziemskiej, ważne miejsca badań naukowych oraz wielkie atrakcje turystyczne.
Do początku 2000 r. Utworzono w Polsce 22 parki narodowe, które zajmują łącznie 305675,6 ha, co stanowi 1,0 % naszego kraju. Obejmują one najcenniejsze pod względem przyrodniczym regiony Polski o zróżnicowanej genezie i warunkach funkcjonowania. Największa liczba parków (9) obejmuje obszary górski, 2 stanowiące ciekawe fragmenty wyżynne, natomiast reszta znajduje się w obrębie krajobrazu polodowcowego i nadmorskiego.

Bardzo istotny element ochrony przyrody stanowią rezerwaty, które obejmują stosunkowo małe powierzchniowo ekosystemy, ale posiadają duże znaczenie naukowe. Ich łączna powierzchnia, jak i liczba, systematycznie rośnie. Do 1939 r. Utworzono w Polsce 180 rezerwatów, natomiast 200 większych i mniejszych powierzchni, było przygotowanych do objęcia ochroną rezerwatową. Po II wojnie światowej najwcześniej, w 1947 r. Utworzono rezerwat obejmujący Jezioro Łuknajno. Obszar ten obecnie zaliczony jest do Światowych Rezerwatów Biosfery. Następnych siedem utworzono w 1952 r., z których pięć to rezerwaty leśne, jeden obejmuje stanowisko zimnoziołu północnego oraz Rezerwat Skalny im. Jana Czarnockiego w postaci fałdu paleozoicznych skał wapiennych. W 1998 r. Ich liczba obejmowała już 1251 rezerwatów, a powierzchnia objęta ochroną rezerwatową wynosiła 141225 ha, co stanowi 0,5 % powierzchni ogólnej kraju. Liczba rezerwatów wyraźnie wzrasta ( w 1980 r. Było ich 759, w 1985 – 907, 1990- 1001, 1995 – 1121 ) i tendencja ta utrzymuje się, co świadczy o potencjale przyrodniczym kraju. Najwięcej jest rezerwatów leśnych (630), a cechy polskiego krajobrazu oddają również florystyczne (147), torfowiskowe (125) i krajobrazowe (105), natomiast stosunkowo mało jest rezerwatów przyrody nieożywionej (56), stepowych (32) i wodnych (24). Ze względu na specyfikę i charakter środowiska przyrodniczego, jedynie trzy są typu słonoroślowego.

Powierzchnia poszczególnych rezerwatów jest bardzo zróżnicowana. Przy przeciętnej powierzchni wynoszącej 113 ha, spotyka się rezerwaty nie przekraczające 0,1 ha ( rezerwat Brzozowy Grąd, Winna Góra czy Kołacznia ) oraz takie, których powierzchnia obejmuje kilka, a nawet kilkanaście tysięcy hektarów ( Nadgoplański Park Tysiąclecia – 12704,6 ha, Stawy Milickie – 5324,3 ha, Słońsk – 4166,2 ha, Ostoja Bobrów na Rzece Pasłęce – 4116,2 ha, Jezioro Drużno – 3021,6 ha ).

Na uwagę zasługuje fakt, że sporo rezerwatów znajduje się w znacznej bliskości, a nawet wewnątrz obszarów aglomeracji miejskich czy obszarów przemysłowych, co nie zawsze korzystnie odbija się na ich stanie oraz funkcjonowaniu. Presja obszarów przemysłowych, generujących różnego rodzaju zanieczyszczenia, co znacznie obniża wartość środowiska przyrodniczego, widoczna jest szczególnie w malejącej liczbie rezerwatów ścisłych ( ze 122 w 1980 r. Pozostało 105 w roku 1998 ), a szczególnie w zmniejszających się powierzchniach przez nie zajmowanych ( 1980 r. – 8675 ha, w roku 1998 – 4682 ha).

Istotnymi formami ochrony przyrody pod względem powierzchniowym, to jest znaczenia w kształtowanie stanu środowiska przyrodniczego, są parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu. Również w tym przypadku obserwuje się znaczny ich przyrost zarówno pod względem liczby obiektów, jak i ogólnej powierzchni. O ile w 1980 r. Parki krajobrazowe zajmowały 236400 ha, to w 1998 r. 1403700 ha ( 120 obiektów ), co stanowiło 7,7 % powierzchni kraju, natomiast powierzchnia obszarów chronionego krajobrazu uległa powiększeniu z 642300 ha ( 401 obiektów ) do 4780000 ha, czyli obejmowała 21,6 % powierzchni Polski. Istotne jest ich ogólne znaczenie:
- w krajobrazie
- dla rekreacji i turystyki
- w oddziaływaniu na środowisko przyrodnicze obszarów sąsiadujących, szczególnie aglomeracji i okręgów przemysłowych
- w tworzeniu, łącznie z dolinami rzek, ciągów ekologicznych
Wśród 120 parków krajobrazowych, najczęściej ochroną obejmuje się kompleksowo elementy przyrody ożywionej i nieożywionej. Występują jednak takie parki, gdzie istotnym elementem jest specyficzna ich architektura, harmonijnie przystająca do otaczającego środowiska przyrodniczego, czy wręcz krajobraz rolniczy. Na uwagę zasługuje szczególnie Bielańsko – Tyniecki Park Krajobrazowy, obejmujący malowniczy przełomowy odcinek dolin Wisły z opactwem w Tyńcu, Kazimierski Park Krajobrazowy z ciekawymi zboczami w dolinie Wisły i charakterystyczną zabudową Kazimierza, Lednicki Park Krajobrazowy ze skansenem, jeziorem i pamiątkami początku państwa polskiego, Park Krajobrazowy Cysterskie Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich, Park Krajobrazowy im. Gen. Dezyderego Chłapowskiego ze śródpolnymi pasami leśnymi, czy Park Krajobrazowy Orlich Gniazd z jaskiniami i zamkami.

Pomniki przyrody można potkać zarówno w lasach, jak i w obrębie osadnictwa wiejskiego oraz miejskiego. W Polsce w 1939 r. Zarejestrowanych było około 4,5 tys. Pomników przyrody, natomiast dzisiaj jest ich blisko 33,5 tysiąca. Głownie stanowią je pojedyncze drzewa ( 78% ), grupy drzew ( 14% ), głazy narzutowe ( 3,4% ), skałki, groty, jaskinie ( 2,3% ) bądź aleje ( 2,3%).
Jak wynika z prawnej definicji użytków ekologicznych, stanowisk dokumentacyjnych i zespołów przyrodniczo – krajobrazowych, są to obiekty o lokalnym znaczeniu przyrodniczym, ale bardzo istotne dla funkcjonowania małych geokompeksów oraz dla estetyki krajobrazu. Ważnym zagadnieniem jest, że obiekty te ustanawiane są w drodze rozporządzenia wojewody lub uchwały rady gminy, wobec czego stanowią integralną część lokalnego krajobrazu i znacząco wpływają na świadomość ekologiczną tamtejszej społeczności.
Inną formą ochrony przyrody, wychodząca poza wymienione obszary, jest ochrona gatunkowa, która ma na celu zabezpieczenie dziko rosnących roślin i bytujących zwierząt, a w szczególności gatunków rzadkich lub zagrożonych wyginięciem, jak też zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej. Biorąc pod uwagę ważniejsze zwierzęta chronione, uwidacznia się wzrost liczby żubrów i niedźwiedzi, bobrów ( 1980 r. 1500 sztuk, 1998 r. – 21000 sztuk ), natomiast spadek pogłowia kozic.
Obszary objęte ochroną na terenie Polski wpisują się dobrze w Krajową Sieć Ekologiczną, w której wyznaczane są obszary węzłowe oraz korytarze ekologiczne o znaczeniu krajowym i międzynarodowym. W wielu miejscach korytarze te wykazują powiązania z Europejską Siecią Ekologiczną.

Zapisy w konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej dotyczące ochrony przyrody:

Art. 5 – Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolność i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju;
Art. 74 1 – władze publiczne prowadzą politykę zapewniającą bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszedłem pokoleniom; 2 – ochrona środowiska jest obowiązkiem władz publicznych; 3 – każdy ma prawo do informacji o stanie i ochronie środowiska; 4 – władze publiczne wspierają działania obywateli na rzecz ochrony i poprawy stanu środowiska;
Art. 86 – Każdy jest obowiązany do dbałości o stan środowiska i ponosi odpowiedzialność za spowodowane przez siebie jego pogorszenie. Zasady tej odpowiedzialności określa ustawa.

BIBLIOGRAFIA

- ABC Świata - Polska I wyd. Gutenberga
- Encyklopedia Geografii PWN
- Encyklopedia Polonica
- Konstytucja RP
- Internet