Historia ochrony przyrody w Polsce.

Ochroną przyrody nazywamy działania zmierzające do zachowania, właściwego wykorzystania oraz odnawiania zasobów i składników przyrody, a w szczególności dziko występujących roślin i zwierząt oraz kompleksów przyrodniczych i ekosystemów.

Ruch ochrony przyrody w Polsce zainicjował wybity botanik prof. Marian Raciborski (1863-1917), który wykładał na uniwersytecie we Lwowie, a następnie w Krakowie. Dzięki prof. Raciborskiemu prowadzono prace z dziedziny zabytkoznawstwa przyrodniczego, takie jak: inwentaryzacja zabytków przyrody i zakładanie muzeów. Prace te były charakterystyczne dla okresu zwanego konserwatorskim, trwającego około 25 lat (1900-1925 r.) w Europie i w Polsce.

W naszym prawodawstwie mamy jeden z pierwszych aktów prawnych na świecie, dotyczących ochrony zwierząt. Jest nim Uchwała Sejmu Galicyjskiego z 1868 r. chroniąca kozicę i świstaka. Uchwała ta podjęta została po energicznej akcji uczonych krakowskich. Jest to pierwszy z dziedziny ochrony przyrody akt prawny, który oparty jest na motywach naukowych. W statucie Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego jest jedno z najstarszych postanowień na świecie - odnosi się ono do ochrony osobliwości przyrody.

Nieocenionym skarbem dla ruchu ochrony przyrody byli tacy ludzie jak Stanisław Staszic (1755-1826), wielka postać okresu stanisławowskiego. Wybudował w Warszawie pałac - tzw. Pałac Staszica, który służył nauce polskiej. Staszic - duchowny, filozof, pisarz i polityk - był też przyrodnikiem. Jego praca pt. O Ziemiorodztwie Karpatów zawiera postulaty dotyczące ochrony rzadkich roślin i zwierząt, "aby z największą pilnością były oznaczane wszystkie te wielkie fenomena natury".

Jan Gwalbert Pawlikowski (1860-1939) nie był przyrodnikiem. Prawnik, ekonomista, polonista, rolnik - był przedstawicielem kierunku i okresu, który w historii ochrony przyrody nazywa się biocenotycznym. Charakterystyczne dla tego okresu są akcje podejmowane w celu tworzenia parków narodowych i rezerwatów przyrody. J.G. Pawlikowski propagował ideę utworzenia Tatrzańskiego Parku Narodowego. W 1913 r. zorganizował Sekcję Ochrony Tatr Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, pierwszej w Polsce organizacji społecznej służacej idei ochrony przyrody. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości służył ojczyźnie pomocą przy organizowaniu Państwowej Rady Ochrony Przyrody oraz przy readagowaniu ustawy o ochronie przyrody (1934 r.). W 1913 r. ukazała się rozprawa J.G.Pawlikowskiego pt. Kultura a natura. W dziele zbiorowym pt. Skarby przyrody (1932 r.) na pierwszym miejscu zamieszczona jest wypowiedź J.G. Pawlikowskiego pt. "Ogólny rzut oka na istotę ochrony przyrody, jej znaczenie, zadania i sposoby realizacji".

Józef Paczoski (1864-1942) botanik, profesor Uniwersytetu Poznańskiego, reprezentuje w ruchu ochrony przyrody kierunek biocenotyczny. Jest twórcą socjologii roślin; główna jego praca z tej dziedziny nosi tytuł Życie gromadne roślin (1896 r.). W swych pracach o lesie jako społeczeństwie roślinnym przedstawiał Paczoski biologiczne podstawy leśnictwa oraz podstawy prawidłowej gospodarki zasobami przyrody. Podkreślał także, tak charakterystyczne w okresie biocenotycznym motywy społeczno-gospodarcze w ochronie przyrody.

Profesor Szafer zainicjował i działaniami swoimi doprowadził do utworzenia wielu parków narodowych w Polsce, szczególnie dużo radości sprawiło mu utworzenie Tatrzańskiego, a także Białowieskiego Parku Narodowego, którego pierwszym dyrektorem został prof. J.Paczoski.
Wśród licznych prac profesora (ponad 700) znajdują się wydane pośmiertnie Wspomnienia przyrodnika (1973) oraz dzieło zbiorowe, które zaplanował i zainicjował, pt. Ochrona przyrodniczego środowiska człowieka (1973). W dziele tym pierwszy rozdział pt. "Ochrona przyrody podstawą zachowania środowiska człowieka" napisał prof. Szafer.

Profesor Goetel wielokrotnie reprezentował Polskę na międzynarodowych zjazdach i konferencjach poświęconych ochronie przyrody, np. na pierwszej powojennej Międzynarodowej Konferencji Ochrony Przyrody w Szwajcarii w 1947 r. wchodził w skład Komitetu Wykonawczego Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów, był członkiem Komisji Parków Narodowych wymienionej organizacji. Należał do grona ekspertów ONZ, opracowujących raport ludzi nauki i kultury, dotyczący problematyki ochrony środowiska, a przygotowany na planowana przez ONZ konferencję w Sztokholmie.

Ruch ochrony przyrody mógł się rozwijać szybko i prężnie od razu po I wojnie światowej, gdyż do współpracy z wybitnymi działaczami przystąpiła ogromna liczba ludzi kochających przyrodę, rozumiejących niewłaściwości w postępowaniu człowieka w stosunku do przyrody i dlatego pragnących czynnie włączyć się do pracy w tej dziedzinie. Do takich ludzi należą leśnicy, których poparcie dla idei i praktyczną działalnosc bardzo wysoko cenił prof. Szafer. We Wspomnieniach przyrodnika są piękne fragmenty, poświęcone leśnikowi inż. Józefowi Kostyrce.
W okresie zwanym międzywojennym powstały lub kontynuowały swą działalność organizacje związane z ruchem ochrony przyrody, działające do dziś. Są to: Polskie Towarzystwo Tatrzańskie PTT, istniejace od 1883 r., a od 1950 r. działające w ramach PTTK, Polskie Towarzystwo Krajoznawcze PTK, obecnie działające jako Polskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze PTTK oraz Liga Ochrony Przyrody LOP - istniejąca od 1928 r.

W 1947 r. odbyła się Międzynarodowa Konferencja Ochrony Przyrody (Brunnen w Szwjcarii), na którą pojechali reprezentanci nauki polskiej: prof. W.Szafer - botanik, prof. W.Goetel - geolog, prof. J.Hryniewski - architekt, prof. G.Ciołek - urbanista. Skład tej delegacji świadczy dobitnie, iż jechała ona z nowoczesną koncepcją ochrony przyrody, gdyż uważano, ze nie wystarcza już ochrona przyrody z przyczyn natury uczuciowej i estetycznej ani stosowanie metod okresu konserwatorskiego czy biocenotycznego. Delegacja nasza już wówczas przedstawiła na Konferencji w Brunnen nowe ujęcie ochrony przyrody, uwzględniające wpływy na środowisko dużego przyrostu ludności w okresie powojennym, wyraźnie zwiększającej się urbanizacji i szybkiego rozwoju przemysłu, a także możliwości nauki i techniki w naprawieniu szkód, jakie spowodował człowiek, który nie zharmonizował uroku, jaki przedstawia rozwijajaca się prężnie cywilizacja z urokiem, jaki panuje w przyrodzie, gdy rządzą w jej ekosystemach odwieczne prawa przyrodnicze.

Nowoczesne podejście do problemów ochrony środowiska było przedmiotem rozważan na Zjeździe Państwowej Rady Ochrony Przyrody, jaki odbył się w 1956 r. w Warszawie. Profesor Szafer mówił wtedy o ochronie przyrody ożywionej, prof. Goetel - o ochronie przyrody nieożywionej, prof. Lambor - o ochronie powietrza, prof. Stangenberg - o ochronie wód, doc. Jarosz - o ochronie lasów.
Działalność naszych uczonych oraz towarzyszacych ich pracom licznych działaczy "ochroniarzy" znajduje uznanie i poparcie rządu, organów administracji państwowej oraz organów administracji gospodarczej. Dowodem tego jest postawienie w 1971 r. na VI Zjeździe PZPR problematyki ochrony środowiska w rzędzie problemów ważnych w programie rozwoju kraju. A oto fragment uchwały tego zjazdu: "Mając na uwadze wszechstronny, racjonalny i dynamiczny rozwój naszego kraju w najbliższym dziesięcioleciu, należy opracować w ciągu 2-3 lat koncepcję kompleksowego programu w zakresie ochrony naturalnego środowiska człowieka, gospodarki wodnej, regulacji Wisły oraz budowy sieci autostrad".

Badania naukowe, dotyczące problemów ochrony przyrody w Polsce, zyskały koordynatora, którym jest istniejący od 1971 r. Komitet "Człowiek i Środowisko". Komitet ten, powołany przez Prezydium Polskiej Akademii Nauk, prowadził prace nie tylko w kraju, lecz współpracował także z Organizacją Wychowawczą, Naukową i Kulturalną Narodów Zjednoczonych (UNESCO), realizując program "Człowiek i biosfera".
Działalność praktyczna w terenie koordynowana była od 1971 r. przez organ państwowy Polski Komitet Ochrony Środowiska, działający pod przewodnictwem wicepremiera rządu. Od 1972 r. istniało w Polsce Ministerstwo Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska, przekształcone później w Ministerstwo Administracji, Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska, a następnie w Ministerstwo Administracji i Gospodarki Przestrzennej.

W polsce ukazał się w styczniu 1973 r. pierwszy numer miesięcznika poświęconego kształtowaniu i ochronie srodowiska pt. "AURA". Jest to pierwsze pismo w kraju i jedno z pierwszych w Europie o takim charakterze.

Istniejące do 1980 r. akty prawne nie zapewniały możliwosci realizacji wielu koniecznych działań. Sytuacja ta uległa korzystnej zmianie, gdy 31.01.1980 r. Sejm uchwalił ustawę o ochronie i kształtowaniu środowiska. W celu zapewnienia realizacji ustawy powołany został Urząd Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej, zastąpiony później przez Ministerstwo Ochrony Środowiska i Zasobów Naturalnych.
Realizacja zadań ochrony i prawidłowego kształtowania środowiska wymagała pracy specjalistów z różnych dziedzin nauk: przyrodniczych, technicznych, ekonomicznych, prawnych, artystycznych i innych. Zrodziła się wiec pilna potrzeba kształcenia kadr z wyższym i średnim wykształceniem sozologicznym.

Według prof. Szafera "Historia ochrony przyrody w Polsce jest chlubną kartą ogólnej naszej kultury".
Dziedzina ochrony przyrody i ochrony środowiska rozwija się w Polsce nadal i coraz efektywniej. Wymagania dla użytkowników środowiska i przepisy prawne z tym związane już w wielu przypadkach spełniają standardy europejskie i światowe, a pozostałe z nich zostaną dostosowane do tych wzorców w najbliższych latach.