Życie i twórczość Jana Kasprowicza.

Ewolucyjny i dynamiczny charakter poezji Jana Kasprowicza

Kasprowicz był jednym z twórców cieszących się sławą wybitnego liryka epoki. Jego poezja jest niejednorodna pod względem wymowy ideowej i kształtu artystycznego. Był chyba jedynym poetą Młodej polski, w twórczości którego zaznaczyły się tak dramatyczne przełomy dlatego można mówić ze jego poezja miała dynamiczny i ewolucyjny charakter, bowiem wyróżnia się u niego trzy okresy twórczości.

Kasprowicz pochodził z Szymborza na Kujawach, urodził się w wielodzietnej rodzinie chłopskiej. Dzieciństwo, chłopskie pochodzenie w decydującej mierze wpłynęło na sens i wymowę wierszy z pierwszej fazy jego twórczości.(I faza - tendencyjna, społecznikowska z wpływami naturalizmu).

Pierwszy okres twórczości Kasprowicza cechuje:
- Zainteresowanie tematyką chłopską, społeczny radykalizm, co zbliża te twórczość do dorobku Marii Konopnickiej.
- Dominacja takich tematów jak biedota, nędza i poniżenie chłopa
- Nie cofanie się przed ukazywaniem brzydoty i nędzy istnienia poeta robił to świadomie
- Kasprowicz w tej poezji wypowiada się w imieniu skrzywdzonych biedaków dlatego ta poezja jest wciągnięta w służbę społeczną, jest nośnikiem pewnych treści ideowych, dramatyczne obrazy mają dotrzeć do sumień czytelników.
- Posługiwanie się techniką naturalistyczną, co widać w skrupulatności, z jaką gromadził charakterystyczne szczegóły życia chłopa
- Unikanie moralizowania
- Poeta nie stosuje akcentów lirycznych, nie podaje gotowych wniosków płynących z wiersza. Obraz ma mówić sam za siebie, ma wzbudzić współczucie dla biedaków

W tej pierwszej fazie Kasprowicza można wyróżnić dwie tendencje, dwie metody kształtowania utworów, obydwie związane z naturalizmem. Pierwszą charakteryzuje przewaga opisowości, drugą przewaga narracyjności.
- Do Tendencji opisowej zalicza się cykl „Obrazki natury”, do których należy m.in. wiersz „ W chałupie”.

Opisowość tego wiersza ma charakter protokolarny tzn podlega zasadniczo na nagromadzeniu prostych danych obserwacyjnych, które przeważają nad interpretacją, oceną, refleksją, czynnik interpretacyjno – oceniający jest jakby zamaskowany, ukryty.

Charakterystyczne jest dla naturalizmu w tym opisie selekcyjna tendencja tematyczna: gromadzenie szczegółów, budzących pod różnymi względami niechęć w czytelniku

W wierszu „W chałupie” mamy dynamizację zasadniczo statycznego obrazu. Zostało to osiągnięte dzięki metodzie, która dziś moglibyśmy porównać z ruchem kamery filmowej: najpierw mamy obraz chałupy, następnie jej wnętrze, szczegóły nie noszące ślady bytności człowieka, potem szczegóły świadczące o bliskości człowieka, wreszcie opis siedzącej kobiety.

- Tendencje narracyjną reprezentuje cykl sonetów „Z chałupy”, który jest jednym z większych osiągnięć artystycznych Kasprowicza.]

Artyzm tego cyklu bierze się z rozległości panoramy, a zarazem konkretności szczegółu społecznego i obyczajowego, ze znakomitej kompozycji, z przemyślanego, celowego zrównoważenia czynników subiektywnych i obiektywnych.

Sonety z tego cyklu zawierają bogaty i usystematyzowany obraz życia wsi kujawskiej. Kasprowicz pokazał tu poraz pierwszy w literaturze polskiej tak ostry i konfliktowy obraz wsi polskiej. Zostały zauważone nie tylko konflikty między chłopem, a jego społecznymi antagonistami z zewnątrz wiejskiej wspólnoty, lecz również rozwarstwienia społeczne wewnątrz wsi będące źródłem nie mniej ostrych starć socjalnych.

Osobne miejsce w swej twórczości poświęcił Kasprowicz wiejskiemu dziecku, które usiłuje pokonać wszelkie piętrzące się przed nim trudności i zdobyć wiedzę w miejskich szkołach. Mówi o tym Sonet XXXIX w którym przebrzmiewają echa idei pracy u podstaw.

Inny tym poezji naturalistycznej Kasprowicza reprezentują jego naturalistyczne gawędy chłopskie. Utwory te, które mimo w nich obecności tu i ówdzie liryzmu, należą do epiki.

W tym okresie poeta zdradzał wyraźną i konsekwentną tendencję przechodzenia od liryki do epiki oraz dramatu. Dopiero wejście w krąg modernistyczny przyniosło w twórczości Kasprowicza ostateczny triumf liryki.
Naturalistyczne gawędy chłopskie przynoszą nie znany dotąd w literaturze polskiej obraz wsi i życia chłopa

Kasprowicz znając dobrze wieś i chłopa, nie tylko potrafił z dużym realizmem i wnikliwością ukazywać konkrety życia wsi, nie tylko rozumiał motywy swych bohaterów, nie tylko umiejętnie dialektyzował język, ale co więcej umiał przez wybór formy narracyjnej stworzyć nowe w polskie literaturze usytuowanie narratora w rzeczywistości społecznej przedstawionego świata. Gawęda, którą się posłużył zakładała usytuowanie narratora w takiej rzeczywistości społecznej świata, która cechuje daleko idąca integracja światopoglądowa, jednolity i powszechnie rozumiany system wartości, utrwalony obyczaj.

Druga faza twórczości Kasprowicza to przełom modernistyczny zwany buntowniczym

Cechuje go:
- Porzucenie misji służenia nędzarzom i pokrzywdzonym, odejście od tematyki społecznej, nie zajmowanie się już problemami biedy i niesprawiedliwości. Realne i konkretnie doświadczane zło i krzywda o podłożu społecznym zostały zastąpione przez znaczenie mniej wyraziste poczucie smutku świata, duchowego cierpienia wrażliwych jednostek, kryzysu idei i braku światopoglądowego oparcia.

- Pogardliwa postawa wobec tłum. Poeta negatywnie ocenia chęć służenia tłumowi, „wrogowi ducha”. Pojawia się nowa nuta w jego poezji: niechęć, odraza wybitnej jednostki do ludzkiej masy. Tłum bowiem jest jedynie zainteresowany sprawami materialnymi, nie ma zrozumienia dla ducha. Te przyziemne zainteresowania zagrażają rozwojowi wewnętrznemu indywidualnej jednostki.

- Zmiana kształtu artystycznego wierszy. Nie można zaobserwować już wpływów naturalizmu. Kasprowicz przechodzi ku symbolizmowi, impresjonizmowi, ekspresjonizmowi i katastrofizmowi.

- Przesunięcie uwagi poety w sferę zagadnień i doznań metafizycznych

- Zwiększenie roli nastroju i psychologizacja poezji

- Zwiększenie intensywności roli przyrody, która teraz pełni funkcję nie naturalnego środowiska i tła losów człowieka, lecz symbolu spraw wiecznych.

- Usamodzielnienie walorów kolorystycznych w tych wierszach, w których obraz przyrody odgrywa istotną rolę.

- Odmiana warsztatu poetyki Kasprowicza. Wyraziste niemal epickie obrazy i konkretność języka nazywającego rzeczy i zdarzenia ustąpiły miejsca chwytom artystycznych typowym dla epoki modernizmu: obrazom o znaczeniu przenośnym i symbolicznym, językowi o wyraźnym nacechowaniu literackim, odpowiedniemu do przekazywania nastrojów i stanów psychicznych

Owy przełom modernistyczny w twórczości Kasprowicza zapowiada poemat „Miłość” w którym uczucie nosi cechy metafizyczne, a tłem jest symbolicznie odmalowana przyroda. Jednakże właściwym przełomem stało się wydanie tomu „Krzak dzikiej róży w ciemnych Smerczynach”. Utwór ten jest doskonałym dowodem zmiany światopoglądowej w życiu jego autora. Naturalizm został zastąpiony tu impresjonizmem, malującym nastrojowy pejzaż górski Poeta konstruuje w tym utworze symboliczną sytuację będącą odzwierciedleniem losów człowieka. Dwaj bohaterowie wiersza róża i limba pełnią funkcję symboli. Widać w utworze zwiększenie roli przyrody, która urasta do rangi symbolu spraw wiecznych: śmierci i życia co jest jak wiadomo charakterystyczne dla drugiej fazy twórczości Kasprowicza.

„Hymny” należą do najważniejszych utworów drugiego okresu poetyckiego poety, są one wyrazem głębokiego kryzysu światopoglądowego poety, jego zwątpieniem w harmonię świata.

Na zbiór „Hymnów” składają się następujące poematy: „Dies irae”, „Salome”, „Święty Boże”, „Moja pieść wieczorna”, „Salve Regina”, „Hymn św Franciszka z Asyżu”, „Judasz”, „Maria Egipcjanka”.

Objęcie pierwszych czterech utworów wspólnym tytułem „Ginącemu światu” było zaakcentowaniem przez poetę to że według niego świat zmierza do nieuchronnej katastrofy, a ludzkość ogarnął kryzys wartości.

Ta przeważająca świadomość nie zanika w dalszych hymnach, ale za to zmienia się w nich postawa filozoficzno – religijna.

Dla Kasprowicza świat był niespokojną zagadką, bo dostrzec w nim można było równocześnie działanie dobra i zła. Dobro było dostrzegalne w pięknie przyrody, w szumie drzew o górskich potokach, w barwach kwiatów. Zło narzucało swą obecność przede wszystkim poprzez zjawiska społeczne,, obrazy nędzy ludzkiej i cierpienia.

Metafizycznym pytaniem stawała się wątpliwość, czy Bóg jest najwyższą, absolutną wartością etyczną, czy też może personifikacją zła
W „Hymnach” Kasprowicza wraca w nowym kształcie prometejska sytuacja tragicznej walk Mickiewiczowskiego Konrada z milczącym, obojętnych Bogiem.

W „Hymnach” pojawiają się niezwykle trudne pytani, dotyczące samego istnienia Boga, jego stosunku wobec złą i cierpienia.

Ekspresjonizm występujący w tych utworach polega na subiektywizmie wizji poety i na wyłączności kryteriów etycznych w ocenie przedstawionego świata. Poetyka subiektywizmu wyraża się w silnym buncie przeciw złu, poczuciu winy, lęku, krytyce rzeczywistości.

Poeta operuje gigantycznymi symbolicznymi wyobrażeniami w ten sposób wchodzą do „Hymnów” elementy symbolizmu, personifikacje czy określenia wewnętrznych stanów psychiki poety.

Wszystko to tworzy pełne grozy, monumentalne obrazy:
- końca świata, zapadania się bytu w nicość w „Dies irae”
- niesamowitej procesji ludzi i roślin w „Święty Boże”

Utwory „Dies Irae” i „Święty Boże” należą do najważniejszych hymnów Kasprowicza prócz powyższych elemntów ekspresjonizmu, symbolizmu są one przepojone pesymizmem prowadzącym do nastrojów katastroficznych.

Ostatnia faza twórczości Kasprowicza to okres franciszkański, z buntownika przeciwko Bogu Kasprowicz zmienia się w wyznawcę filozofii św. Franciszka

Trzeci etap cechuje:
- akceptacja świata i zgody na wszystko co przyniesie los
- uwielbienie i poszukiwanie piękna oraz harmonii w przyrodzie
- kult prostego człowieka oraz jego mądrości
- postawa franciszkańska nakazująca pokorę wobec losu, cierpliwość, miłość bliźniego raz radość z każdego dnia

Akcenty pogodzenia się z losem i Bogiem można zauważyć w takich hymnach Kasprowicza jak „Moja pieśń wieczorna”, a zwłaszcza w „Hymnie św. Franciszka z Asyżu”:
- który jest hymnem pochwalnym miłości.
- Hymn ten opiera się na całkowitym i bezinteresownym poświęceniu się bliskim
- Autor wyraża tutaj wiarę w to że Bóg odwlecze dzień sądu ostatecznego.
- Poeta szuka ukojenia w prawdach św. Franciszka, według których współistnienie cierpienia i radości jest niezbędne dal zachowania porządku na ziemi. Kasprowicz wielbi Boga – „rozdawcę cierpienia”. Cierpienie bowiem podkreśla smak chwili radosnych. Autor tworzy harmonijną wizję świata, w którym nie ma elementów zbędnych, wszystko jest konieczne dla zachowania pełni, wzajemne uzupełnianie się dobra i zła daję pełnię życia.

W tych dwóch hymnach Kasprowicz budował zręby nowego światopoglądu – franciszkanizmu, który utrwalił się jeszcze w następnej fazie twórczości.

W ostatniej fazie twórczości która ściśle wiąże się a właściwe w stu procentach z okresem franciszkańskim Kasprowicza pisze „Księgę ubogich” i „Mój świat”.

W czasie powstawania tych utworów zaznaczyło się utrwalenie postawy franciszkańskiej..

Obydwa powyższe utwory prezentują podobną poetykę i podobny światopogląd, wyraźnie odmienny zarówno od wyznawanego w okresie modernistycznym, jak w dobie hymnów. Nowa postawa życiowa, wypowiadana w lirykach poprzez świadomą stylizację na prymitywizm i odwołania do wzorów poezji ludowej, wyrażona została dobitnie w tytule tomu „Księga ubogich”. Tytuł ten nawiązuje do znanych z dawniejszych epok chrześcijaństwa, szczególnie średniowiecza, wydań Pisma Świętego w obrazkach, przeznaczonych dla wiernych nieumiejących czytać, a pragnących obcować z objawionym słowem. „Księga ubogich: prezentowała nową filozofię życia pokornego, pogodzonego z losem i w owym pogodzeniu odnajdującego radość.

Kasprowicz w tym utworach głosi pogodzenie się z losem. Wyraża zachwyt dla piękna natury i uwypukla korzyści płynące z obcowania z nim czyli poczucie spokoju, trwałość, ład. Istotą świata jest przemijanie i odradzanie się.

Bezsensem jest buntowanie się przeciwko temu stanowi rzeczy. Poeta chce poprzestać na małym i cieszyć się każda chwilą.

Zbliża się do chłopów, widzi, że oni posiedli prawdziwą mądrość. Mają bezceremonialny stosunek do Boga, tak jak to widać w „Przeprosinach Boga”. Są najbliźsi mu, nadają mu cechy ludzkie, nie buntują się, gdyż instynktownie wiedzą, że świat jest pełen harmonii. Prowadzą spokojny tryb życia, który staję się też udziałem poety. W wierszu „Pod lasem” mówi przecież „Jestem wieśniak, żyć inaczej byłaby zbrodnia”

Wiersze tego okresu są ubogie pod względem środków artystycznego wyrazu. Cechuje je zamierzona prostota i oszczędność efektów.

Okres Balladowy

Pierwsze poważne i istotne próby literackiego wykorzystania folkloru wiążą się u Kasprowicza z Podhalem, a najistotniejszym utworem jest tu „Taniec zbójecki”. Stylizowana kompozycja pieśniowa tego utworu, posługiwanie się motywami ludowymi jest dla niego charakterystyczne. Utwór ten można uznać za początek „balladowej” tendencji twórczości u Kasprowicza.

Wiersz „Ballada o słoneczniku” przedstawia wyciszenie wielkiego przerażenia i buntu jaki był w „Hymnach”. Kosmiczna sceneria została zamieniona na kameralną perspektywę pokoiku

Dramatyzowane poematy i dramat naturalistyczny

W twórczości Kasprowicza dość wcześnie można zauważyć próby dramatyzowania formy utworów z pogranicza epiki i liryki i to próby idące dwoma torami:
- linia pierwsza prowadzi od wczesnych poematów filozoficznych do poematów o formie dramatyzowanej, przedstawiających walkę dobra ze złem.
- Linia druga łączy wiersze obyczajowe o tematyce przeważnie chłopskiej, w których znaczną rolę odgrywa dialog z pierwszym dramatem Kasprowicza „Świat się kończy”.

Poematy przedstawiające metafizyczną walkę dobra ze złem to „Aryman i Ormosz” oraz „Chrystus”
- Dramatyzacja poematu „Aryman i Ormosza” jest daleko posunięta
- „Chrystus” dramatyzowany jest tylko fragmentami.

Pierwszy dramat Kasprowicza „Świat się kończy” nie tylko wiąże się tematycznie z chłopskimi cyklami wierszy ale należy do naturalizmu. Utwór ten stanowi jakby studium rozkłady więzi moralno – społecznej wsi na wschodnich obszarach ówczesnych Prus. Kasprowicz wierny swej postawie oglądu wsi i jej konfliktów od wewnątrz, nie wprowadza od sztuki postaci, które by mogły utworzyć również zewnętrzny punkt widzenia, rezygnując zaś z możliwości rozbudowy konfliktu dramatycznego buduje konflikty inne, wynikające z rozwarstwienia społecznego wsi.

Poezja Kasprowicza jest dowodem zdumiewającej przemiany duchowej żarliwego społecznika w buntownika przeciwko Bogu i światu i to z kolei w pokornego chwalcę natury, harmonii, pogodzonego z tym, co niesie los.

Ewolucyjność i dynamiczność jego poezji dotyczy tematyki, problematyki, zmiany sposobu pisania wierszy.

Twórczość Kasprowicza jest najlepszym przykładem przedstawiającym wyrazistość zmian jakie przechodziła poezja młodopolska.