Mongołowie w Średniowiecznej Europie

Wstęp

W niniejszej pracy pragnąłbym ukazać dzieje imperium Czyngis ? chana i jego państw sukcesyjnych oraz ich kontakty ze światem zachodnioeuropejskim. Moim celem jest ukazanie tego jak Mongołowie, za pomocą świetnie zorganizowanej armii i aparatu państwowego byli w stanie utworzyć rozległe państwo rozciągające się od Chin, aż po Wołgę i Don.
Wydarzenia, o których będzie mowa w mojej pracy rozgrywały się w latach 1206 ? 1464. W 1206 r. Temudżyn zwany Czyngis ? chanem zjednoczył wszystkie plemiona mongolskie i został ogłoszony przez zjazd starszyzny plemiennej (kurułtaj) chaganem - co w języku mongolskim znaczy ?wielki chan?. Drugą z dat granicznych jest rok 1464, w którym to od Złotej Ordy oderwał się Chanat astrachański ? oznaczało to upadek Ordy i symboliczny koniec politycznego i wojskowego znaczenia Mongołów w Europie.
Państwo Czyngis ? chana i mongolskie państwa powstałe w wyniku jego rozpadu istniały na ogromnym obszarze Azji i Europy. Ja jednak chciałbym skupić się w mojej pracy przede wszystkim na europejskiej części dziedzictwa Czyngis ? chana, to jest na Ułusie Batu-chana i Złotej Ordzie.
Temat mej pracy chciałbym zawrzeć w ujęciu chronologicznym oraz problemowym. Najpierw chciałbym opisać dzieje polityczne Mongołów, a następnie omówić organizację aparatu państwowego oraz taktykę i strukturę wojsk mongolskich.

Panowanie Czyngis ? chana

Obszar stepów mongolskich od zawsze był miejscem rywalizacji koczowniczych plemion pochodzenia ałtajskiego. Czasami pojawiał się wybitnie uzdolniony przywódca, który jednoczył kilka plemion, nikomu jednak przed Czyngis ? chanem nie udało się zjednoczyć wszystkich plemion Wielkiego Stepu. W końcu XI w. większy związek plemienny stworzyli Tejdżuci na czele z Kajdu który był przodkiem Czyngis ? chana.
Temudżyn zwany Czyngis ? chanem przybył na świat jako syn, Jesugeja plemiennego wodza władającego ziemiami dolinie rzeki Onon. Po śmierci ojca młody Temudżyn utracił rodzinne włości i odzyskał je dopiero przy wsparciu kereickiego chana Torgula. W 1197 r. Temudżyn skupił wokół siebie szereg mongolskich plemion i ogłosił się Czyngis ? chanem. Z pomocą Torgula, Czyngis-chan pokonał Dżamuchę, swego rywala w drodze po tytuł chagana i w 1206 r. został niepodzielnym władcą mongolskich plemion.
Zjednoczeni Mongołowie ruszyli na podbój azjatyckich stepów. Podbili plemiona Ujgurów i Tangutów, w 1215 r. wkroczyli do północnych Chin i zdobyli Czung ?tu (Pekin). Rok 1221 przyniósł tym stepowym jeźdźcom zdobycie Chorezmu- muzułmańskiego państwa rządzonego przez szacha Mohammeda II. Mongołowie wysławili się tam szczególnym okrucieństwem, zrównali z ziemią Bucharę, Samarkandę, Chodżent, Urgencz, Merw, a ich mieszkańców wzięli w niewolę.
Wg. Benedykta Zientary po opanowaniu władztwa Mohammeda, Czyngis ? chan postanowił zjednoczyć pod swym buńczukiem wszystkie ludy mongolskie i tureckie. Dlatego też w 1221 r. mongolskie oddziały udały się na zamieszkane przez Połowców stepy Wschodniej Europy. Wzrostu potęgi Mongołów przestraszyli się książęta ruscy, ich hufce na czele z kniaziem halickim Mścisławem Udałym ruszyły na pomoc swym dawnym wrogom, Połowcom. W roku 1223 nad rzeką Kałką doszło do pierwszego militarnego spotkania Mongołów z Europejczykami. Siły rusko ? połowieckie zostały rozgromione przez Tatarów (Jak mieszkańcy Europy nazwali Mongołów.), a wszyscy jeńcy włącznie z książętami zostali wymordowani. Wyprawa ta była wg. Zientary tylko rekonesansem, Tatarzy po bitwie wycofali się na kaspijskie stepy. W 1227 r. Czyngis ? chan zmarł, po jego śmierci postanowiono podzielić imperium między synów i wnuka wielkiego wodza. Chaganem kurułtaj obrał Ugedeja, który to wziął w posiadanie Mongolię Zachodnią, wschodnią część Mongolii przyznano Tułujowi, Turkiestan otrzymał Czagataj, Chorezm i Kipczak dostał zaś Batu ? chan, wnuk Czyngis ?chana.

Organizacja państwa mongolskiego. Armia mongolska i jej taktyka.

Warto w tym miejscu przerwać opis historii sukcesów mongolskich i opisać sprawny aparat państwa tych stepowych koczowników i ich wojsko, bez którego nie odnieśliby tak wspaniałych zwycięstw.
Mongołowie opanowanym przez siebie ludom przyznawali szeroką autonomię w kwestiach cywilnych, władzę pozostawiano w rękach rodzimych dynastii. Mongolscy najeźdźcy zostawili w swych rękach uprawnienia w kluczowych dla nich sprawach tj. finansów i wojskowości.
Czyngis ?chan cechował się wielką tolerancją religijną i narodowościową, w jego imperium zgodnie zamieszkiwali obok siebie poganie, buddyści, muzułmanie i chrześcijanie. Mongołom udało się zapobiec krwawym waśniom na tle religijnym. Stepowi koczownicy potrafili docenić osiągnięcia podbitych ludów, z ziem chińskich ściągali doradców i inżynierów, którzy usprawnili ich własną administrację i wojskowość.
Chagan zamieszkał w Karakorum,skąd zarządzał potężnym imperium i wyznaczał pozostałym chanom dzielnicowym kierunki ekspansji. W stolicy znajdowała się zorganizowana na wzór chiński kancelaria pomagająca w zarządzaniu imperium. Sztab zatrudnionych tam urzędników przykładał wielką wagę do ściągania danin, które pozwalały prowadzić kampanie wojenne.
Wielkim imperium nie można było rządzić skutecznie bez dobrze funkcjonującej komunikacji. Karakorum zostało połączone z najdalszymi zakątkami państwa pocztą, dzięki której rozkazy ze stolicy docierały szybko do prowincji, a sprawozdania z prowincji do stolicy. Poczta ta wyglądała podobnie jak w starożytnym imperium perskim, przy drogach stały rozmieszczone w regularnych odstępach stacje pocztowe gdzie można było zmieniać konie.
Gdy przechodzimy do opisania mongolskich wojsk, musimy szczególną uwagę zwrócić na wysoki stopień zmilitaryzowania ludności państwa mongolskiego. Jerzy Maroń twierdzi, że każdy mongolski mężczyzna mógł być powołany pod broń, i chodź do takiej sytuacji nigdy nie doszło to wszyscy Mongołowie już od dziecka byli przygotowywani do prowadzenia walki z końskiego grzbietu.
Mongolska armia składała się tylko i wyłącznie jazdy, która to dzieliła się na ciężko przeznaczoną do szarży i lekkozbrojnych łuczników. Mongolskie wojska na wyprawy oczywiście ruszały bez taborów, co dodatkowo zwiększało ich mobilność
Czyngis ? chan by zwiększyć skuteczność dowodzenia zastosował dziesiętny system organizacji wojska. Wrocławski historyk nie uważa tego za pomysł mongolskiego wodza, wg. niego miał go przejąć od Hunów. Najmniejszymi mongolskimi pododdziałami były dziesiątki, te łączyły się w setki, setki w tysiące, a największy oddział liczył sobie 10 tysięcy wojowników.
Mongołowie byli doskonałymi łucznikami nie tylko dzięki swym naturalnym predyspozycjom, ale także dzięki użyciu łuku refleksyjnego nieznanego w Europie. Zapewniał on strzale większą siłę penetracji niż łuki europejskie, dodatkowo był niewielkich rozmiarów, co ułatwiało jego używanie z konia.
Podstawowymi cechami mongolskiej taktyki wojennej były mobilność, szybkość, uderzanie z zaskoczenia i doskonały wywiad. Najazd mongolski poprzedzało zawsze dokładne rozpoznanie wrogiego terytorium. Mongołowie zawsze uderzali z kilku kierunków, co całkowicie zaskakiwało rycerstwo europejskie przywykłe do staczania walnych bitew. Na polu walki ci stepowi jeźdźcy lubowali się w pozorowanych ucieczkach w czasie, których ostrzeliwali gęsto przeciwnika. Zawsze dążyli do wzięcia sił wroga w kleszcze. Dowódcy mongolscy od setnika w górę nie brali bezpośredniego udziału w walce, lecz dowodzili z dystansu. Zapewniało im to, stałą kontrolę nad przebiegiem bitwy. Stepowi koczownicy posiadali, więc pod względem taktycznym ogromną przewagę nad swymi europejskimi przeciwnikami.

Rządy Batu ?chana. Podbój Rusi. Wyprawa na Węgry i Polskę.


Po opisaniu organizacji imperium Mongołów, i ich armii czas wrócić do przerwanego toku opowieści.. Nie minęło 10 lat od śmierci Czyngis ? chana, gdy Ugedej postanowił rozszerzyć imperium na zachodzie. Chciał przede wszystkim zlikwidować zagrożenie ze strony księstw ruskich, które mogły położyć tamę mongolskiej ekspansji. Chagan polecił wszystkim chanom posłać posiłki, dla Batu ? chana.
Wnuk Czyngis ? chana skoncentrował nad Irtyszem potężną liczącą wg., J.Maronia 130 tysięcy ludzi armię. Stepowi najeźdźcy ruszyli w 1236 r. na państwo Bułgarów kamskich, których szybko pobili. Rok później straszliwy najazd spadł na rozbitą wewnętrznie Ruś. Mongołowie zdobyli kolejno Riazań, Kołomnę, Moskwę, Włodzimierz nad Klaźmą, Suzdal i Rostów. Wielki książę włodzmierski Jurij Wsiewołodowicz próbował stawić opór najeźdźcom nad rzeką Sitą. W stoczonej 4 marca 1238 r. bitwie książę poległ, a Rusini zostali rozgromieni. Tatarzy rozlali się po bezbronnej Rusi. Zdobyli księstwo czernichowskie i perejasławskie, w 1240 r. zdobyli i spalili Kijów. Cała Ruś oprócz Nowogrodu Wielkiego wpadła w ręce Mongołów.
Na podbitych ziemiach ruskich Tatarzy pozostawili miejscowych książąt, którzy jednak by sprawować rządy musieli każdorazowo otrzymać od chana zgodę tzw. ?jarłyk?. Mongołowie ustanowili też specjalnych namiestników, których zadaniem było ściąganie daniny. Tatarzy świetnie wykorzystywali rzymską zasadę, ?divide et impera?, skutecznie podburzali nawzajem ruskich kniaziów swymi intrygami. Jednemu z książąt nadawali godność wielkoksiążęcą, wielki książę miał za zadanie utrzymywać na Rusi porządek. Skłócona Ruś została na ponad dwa wieki oddana pod tatarską zwierzchność.
Po ujarzmieniu ziem ruskich Mongołowie postanowili podbić Węgry. Aby Polacy nie próbowali przyjść sąsiadom z pomocą, i na Polskę wysłano korpus wojsk. Oddziały tatarskie sforsowały wiosną 1241r. granicę, zdobyły Sandomierz i pod Chmielnikiem zadały klęskę rycerstwu krakowskiemu i sandomierskiemu. Następnie lotne mongolskie wojska zdobyły i spustoszyły Kraków, i ruszyły na Śląsk. W okolicach Legnicy 9 kwietnia 1241r. Tatarzy pokonali polskie i zagraniczne rycerstwo dowodzone przez Henryka Pobożnego. Śląski książę poległ w bitwie. Po spustoszeniu Śląska i Łużyc, Mongołowie ruszyli na Morawy.
Główne siły mongolskie walczyły w tym samym czasie na Węgrzech. Węgrzy dowodzeni przez króla Belę IV ponieśli straszliwą klęskę nad rzeką Sajo w dniu 11 kwietnia 1241 r. Mongolscy jeźdźcy w pościgu za węgierskimi niedobitkami dotarli pod Wiedeń. Inne mongolskie siły pojawiły się w rejonie Udine, i w Dalmacji. Mongołowie jednak niespodziewanie wycofali się z Węgier wiosną 1242 r. Benedykt Zientary spekuluje, że spowodowane było to śmiercią chagana Ugedeja i walkami o schedę po nim.
W Europie przekonano się o tatarskiej potędze. Docierały tutaj także wieści o sukcesach mongolskich w walkach z władcami islamskimi. Papież Innocenty IV słysząc o mongolskiej tolerancji religijnej i wpływach nestoriańskiego odłamu chrześcijaństwa w Mongolii, wysłał poselstwo do chagana w Karakorum chcąc nakłonić go do sojuszu. Nie udało się to jednak. Później pertraktować z mongolskimi władcami próbował Ludwik IX król Francji, lecz i jego plan spełznął na niczym.
Rozkład imperium mongolskiego.

Kampania w latach 1241 ? 42 była ostatnim większym sukcesem Mongołów na europejskim froncie. W kolejnych latach Tatarzy znaleźli się tutaj w odwrocie. Poszczególne chanaty dzielnicowe ? ułusy zyskiwały coraz większą samodzielność od chagana w Karakorum. W poszczególnych ułusach przyjmowano obyczaje i religie miejscowych ludów. Tadeusz Manteuffel twierdzi, że Mongołowie barbaryzowali się zatracali swoje wojskowe i administracyjne umiejętności.
Po śmierci Batu ? chana w 1256, władzę nad jego chanatem zwanym odtąd Złotą Ordą przejął jego brat Berke. Berke przyjął islam i zaczął rozpowszechniać go wśród Tatarów i Kipczaków. Konwersja Berkego doprowadziła do odpadnięcia od Złotej Ordy ziem między Morzem Kaspijskim a Morzem Czarnym. Buntownicy utworzyli tam Chanat Nogajski.
Widząc słabość Ordy, książę Rusi Zaleskiej Dymitr Doński postanowił wyzwolić się z pod panowania tatarskiego i przestał opłacać daninę. W 1380 r. kniaź Dymitr pokonał wojska Mongołów dowodzonych przez Mamaja na Kulikowym Polu. Ogromnie wzmocniło to jego prestiż wśród innych książąt Rusi. W 1382 r. Mongołowie zorganizowali wyprawę odwetową, spalili Moskwę i zmusili Dymitra do ponownego opłacania daniny. Procesu wyzwalania się ziem ruskich nie dało się jednak już przerwać.
Gdy Złota Orda wojowała z Dymitrem Dońskim, w środkowej Azji swe podboje rozpoczął turecki wódz Timur Chromy zwany Tamerlanem. Timur zdobył stolicę Złotej Ordy ? Saraj w 1395 r. W cztery lata później pobił pod Worsklą wojska Ordy wspierane przez siły polsko ? litewskie. Ziemie Złotej Ordy na 10 lat znalazły się pod panowaniem Timura.
Chodź po śmierci Tamerlana Orda odzyskała niezależność, to procesu jej rozkładu nie udało się już zatrzymać. W 1427 r. od Złotej Ordy odłączył się Chanat Krymski. W latach 1436 ? 37 od Ordy odpadły dawna ziemie kamskich Bułgarów. Bułgarów ujścia Kamy do Wołgi powstał Chanat Kazański. W 1464 r. uniezależnił się Chanat Astrachański. Był to koniec Złotej Ordy, jej okrojone resztki przybrały nazwę Wielkiej Ordy. W 1480 r. książę moskiewski Iwan III zaprzestał płacić Tatarom daninę. Sto lat po Kulikowym Polu Ruś była wolna. Mongołowie nigdy już nie potrafili odzyskać dawnego znaczenia w Europie. Poszczególne chanaty padły w ciągu następnych czterystu lat ofiarą moskiewskich książąt i rosyjskich carów.
Zakończenie

Plemiona mongolskich koczowników potrafiły utworzyć wielkie imperium dzięki świetnej armii stosującej innowacyjną taktykę i doskonale zorganizowanej administracji. Przez blisko dwa wieki Mongołowie byli niepokonani. Ich lotne oddziały siały postrach na stepach Azji i w Europie.
Mongołom nie udałoby się utrzymać tak wielkiego terytorium gdyby nie umiejętna polityka stosowana wobec podbitych ziem. Tatarzy skutecznie rządzili podbitymi ludami za pomocą ich dawnych władców, i potrafili wykorzystywać wewnętrzne antagonizmy w zdobytych ziemiach.
O sukcesie mongolskim decydowała też ich religijna i narodowa tolerancja. Stepowi koczownicy nie bali się wykorzystywać wiedzy i umiejętności podbitej ludności.
Istnienie państw mongolskich oprócz najazdów przyniosło Europie również i korzyści. Tolerancyjni Mongołowie otworzyli dawna szlaki handlowe do Azji i pozwalali krzewić chrześcijaństwo na Środkowym i Dalekim Wschodzie.
Imperium mongolskie istniało dopóty, dopóki wielki chan w Karakorum miał realną władzę zwierzchnią nad chanami dzielnicowymi. Gdy jego władza osłabła Mongołowie pogrążyli się w wewnętrznych walkach. Na osłabione chanaty spadł najazd Timurydów, a książęta ruscy zadali panowaniu tatarskiemu ostateczny cios. Osłabieni bratobójczymi walkami Mongołowie nie odzyskali już nigdy dawnego znaczenia.

Bibliografia

1. T. Manteuffel ?Historia powszechna średniowiecze?, Warszawa 1965
2. J. Maroń ?Legnica 1241?, Warszawa 1996
3. B. Zientara ?Historia powszechna średniowiecza?, Warszawa 1973