Pomimo postępującej w drugiej połowie XII wieku decentralizacji państwa polskiego, wyrażającej się głównie w rosnącej liczbie księstw dzielnicowych, istniały czynniki, które jednoczyły podzielone ziemie.
Do najważniejszych z nich zaliczyć można: istnienie wspólnego zagrożenia ze strony wrogów zewnętrznych (Krzyżacy, Mongołowie), panowanie książąt z jednej dynastii piastowskiej, podporządkowanie całego kraju jednemu arcybiskupstwu w Gnieźnie, wspólną kulturę (język, tradycja, kult świętych Wojciecha i Stanisława).
Pierwszą próbę zjednoczenia większości ziem polskich podjął książę wrocławski Henryk Brodaty, któremu udało się zjednoczyć księstwo wrocławskie, Małopolskę oraz Wielkopolskę. Ziemie te przekazał swemu synowi Henrykowi Pobożnemu. Państwo Henryków śląskich rozpadło się jednak wraz ze śmiercią Henryka Pobożnego w bitwie z Tatarami pod Legnicą (1241). Pod koniec XIII wieku próbę zjednoczenia ziem polskich podjął kolejny książę wrocławski – Henryk IV Probus, który połączył pod swoją władzą księstwo wrocławskie i Małopolskę.
Kolejna inicjatywa zjednoczeniowa wyszła od księcia wielkopolskiego Przemysła II. Udało mu się zjednoczyć Wielkopolskę oraz Pomorze Gdańskie. Na skutek zajęcia ziemi krakowskiej przez Wacława II musiał co prawda zrezygnować z tych terenów, ale w swej tytulaturze używał określenia „dziedzic Krakowa”. W 1295 roku koronował się w Gnieźnie na króla Polski. Jego panowanie trwało 7 miesięcy, gdyż w lutym 1296 został zamordowany na skutek spisku możnych inspirowanego przez Brandenburczyków. Jego państwo zostało podzielone.
Plany zjednoczenia ziem polskich realizował również w końcu XIII wieku król czeski Wacław II. Udało mu się zjednoczyć Małopolskę, część Śląska, Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie. Hołd lenny złożyli mu także władcy Kujaw i Mazowsza. W 1300 roku koronował się na króla Polski. Po śmierci tego władcy i krótkim panowaniu jego syna Wacława III, który został zamordowany w 1306 roku, ziemie jego państwa zostały podzielone.
Śmierć Przemysła w Rogoźnie, Jan Matejko