Hinduizm - określenie zbiorcze na grupę wierzeń religijnych, wyznawanych głównie na Półwyspie Indyjskim.
Rozmaite odłamy hinduizmu wyznaje prawie 1 miliard ludzi, z których ok. 910 milionów mieszka w Indiach i Nepalu (łącznie). Inne państwa ze znacznym odsetkiem hinduistów to: Bangladesz, Sri Lanka, Pakistan, Singapur, Gujana, Surinam, Fidżi, Mauritius, Trynidad i Tobago, Republika Południowej Afryki. W związku z tym hinduizm, traktowany zbiorczo, jest trzecią pod względem liczby wyznawców religią świata.
Istnieje bardzo wiele odłamów hinduistycznych, różniących się zarówno wierzeniami na temat Boga, jak i praktykami. Ich wyznawców łączy przede wszystkim:
1. Szacunek dla świętych ksiąg - Wed
2. Wiara w reinkarnację
3. Wiara w prawo akcji i reakcji (karma)
4. Dążenie do wyzwolenia (moksza), różnie rozumianego przez poszczególne odłamy.
Duże różnice doktrynalne powodują duże trudności ze zdefiniowaniem hinduizmu.
Różne odłamy hinduizmu zawierają cechy monoteizmu, monizmu, panteizmu, henoteizmu, panenteizmu, a nawet, według niektórych, szeroko pojmowanego politeizmu czy ateizmu.
W hinduizmie istnieje wiara w bóstwa - dewy (bóstwa męskie) i dewi (bóstwa żeńskie), które są zwykle traktowane albo jako emanacje jedynego Boga lub (rzadziej) jako istoty niższe (odpowiedniki aniołów w religiach abrahamowych).
Hinduizm ma ogromny zbiór świętych pism. Dzieli się je na śruti - literaturę wedyjską - Wedy oraz smriti - literaturę początkowo niekanoniczną, w skład której wchodzą eposy: Ramajana i Mahabharata (w tym na szczególną uwagę zasługuje jedna z jej ksiąg - Bhagawad Gita), Purany oraz Manusmryti. Istnieją również inne księgi uznawane za święte tylko przez niektóre hinduistyczne odłamy bądź ruchy religijne. Dla części hinduistów kanon świętych ksiąg jest w dalszym ciągu otwarty, a nawet w niektórych nurtach za święte uznawane są święte teksty innych wyznań.
Z reguły za symbol religii hinduistycznej uważa się znak: "OM". Czasami też symbolem hinduizmu jest swastyka hinduistyczna. Z hinduizmu wywodzi się wiele innych religii, m.in. buddyzm, dżinizm, sikhizm, adźiwikowie (pośrednio), zaratusztrianizm, judaizm (pośrednio), chrześcijaństwo (pośrednio), islam (pośrednio), bahaizm (m.in.).
Dawniej hinduizm badano głównie jako strukturę opozycyjną do uniwersalistycznych religii Indii (buddyzmu czy islamu), zwracając uwagę głównie na to, że nie ma on jednolitej struktury organizacyjnej, formy kultu i doktryna są zmienne i płynne, nie ma rozbudowanych, uniwersalnych instytucji. Obecnie zwraca się jednak uwagę na to, że obraz akcentujący wyłącznie te czynniki nie jest pełny i w dużej mierze wywodzi się ze światopoglądu angielskich kolonizatorów, którzy uważali, że umysłowość indyjska nie jest zdolna do tworzenia jakiejś własnej, osobnej i trwałej organizacji społecznej. Skutkiem tego stanu rzeczy jest także to, że niewspółmiernie rozwinięte są badania nad tradycją aryjską i bramińską (w tym tradycją wedyjską, bramińsko-teologiczną i filozoficznna) w dziejach hinduizmu, podczas gdy badania nad elementami tubylczymi i współczesnymi ciągle pozostają w pewnej mierze zaniedbane. Istnieją wciąż także duże luki w badaniach nad hinduizmem na południu Indii.
Liczba odłamów hinduistycznych jest ogromna (ok. 10 000). Każdy z nich czci jednego konkretnego dewę lub jedną dewi czy jego/jej Awatarę (Iśta-dewa) uważając jego/ją za widzialny przejaw nieskończonego bezforemnego Brahmana. Różnią się też niektórymi założeniami filozoficzno-religijnymi. Większość odłamów hinduizmu można sprowadzić do czterech nurtów: wisznuizm (w tym krysznaizm), śiwaizm, śaktyzm oraz smartyzm. Poza tymi kierunkami wyróżniamy także neohinduizm i hinduizm reformowany.
Odłamy hinduizmu:
- Wisznuizm - wisznuici są czcicielami Boga osobowego Wisznu. Charakterystyczne dla wisznuizmu jest bhakti, czyli oddanie Bogu. Wśród wisznuitów liczną grupę stanowią krysznaici, czczący Krysznę. Wisznuizm podzielił się na cztery główne sampradaje: Śri sampradaja, Rudra sampradaja, Brahma Sampradaja, Kumara sampradaja. Powstały też inne nurty wewnątrz tych sampradaji stanowiących ich odnogi traktowane czasem jako osobne nurty. Przykładem może być gaudija wisznuizm założony przez Ćajtanję Mahaprabhu wewnątrz Brahma sampradaji.
- Śiwaizm - śiwaici czczą Boga Śiwę. Dla nich ważne są praktyki takie jak: joga, medytacja, asceza, a także różne rytuały. Wyróżnia sie trzy rodzaje śiwaizmu: śiwaizm kaszmirski (z wyraźnymi elementami monizmu) i śiwaizm tamilski (w tym drugim silne są wpływy bhaktyzmu, podobnie jak w wisznuizmie); inną ważną grupą śiwaicką jest radykalne sampradaja - lingajaci, przykładające bardzo dużo wagi do postaci Śiwy jako lingam.
- Śaktyzm' - śaktowie skupiają się na oddawaniu czci żeńskiemu aspektowi Boga - twórczej energii Śakti, personifikowanej pod postacią Bogiń - małżonek Bogów. Świętymi pismami śaktyzmu są tantry. Charakterystyczne dla śaktyzmu jest też uznanie dla kobiety.
- Smartyzm - odłam uniwersalistycnzy i monistyczny, oparty ściśle na naukach Adi Śankary. Uznają sześć bóstw: Surja, Wisznu, Śiwa, Śakti, Ganeśa i Kumaran, traktując je jako Sagun Brahman (reprzezentację bezpostaciowego Brahmana), uważając, że każdy może czcić ulubione bóśtwo - Iśta Dewa. Smartyści przywiązują dużo wagi do osiągania mokszy przez Dźnana Jogę - ścieżkę zdobywania duchowej mądrości.
Inne odłamy o znacznie mniejszej skali:
- Ganapatia - czci Ganeśa
- Saura - czci Surję
- Kaumara - czci Kumarana
Nurty, których nie da się zaklasyfikować do żadnych z tych odłamów:
- Hinduizm reformowany - dwie organizacje powstałe w XIX wieku: Brahmo Samadź i Arja Samadź. Charakteryzowały się uległością chrześcijaństwu i islamowi oraz silną chęcią wprowadzania zmian w hinduizmie aby podobał się ludziom Zachodu.
- Neohinduizm - forma hinduizmu, która pojawiła się w XIX wieku i rozwija się do dziś. Charakterystyczne dla niej jestkonanie o równej świętości wszystkich religii, uznawanie ich doktryn za identyczne i pochodzące od tego samego Boga, łączenie różnych hinduistycznych ścieżek duchowych, łączenie filozofii Adwajta Wedanty z bhakti, kładzenie nacisku na monoteizm, uważanie natury każdej istoty za Boską, a także związek z jednym konkretnym przywódcą religijnym co wcale nie oznacza konkurencji z innymi.
Pojęcie filozofii w hinduizmie (darśana) jest ściśle związane z tą religią. Jest ona zarówno początkiem wywodów filozoficznych, współtworzy metody filozoficzne; cel filozofii jest również religijny - zdobycie wiedzy (widji) o świecie oraz poznanie sposobu na wyzwolenie się z kręgu samsary. Punktem wyjścia większości kierunków filozoficznych hinduizmu jest rytuał i ofiara mające swój początek jeszcze w Wedach. Rytuał jest tu odbiciem boskiego świata (i jego porządku) na ziemi, a jego dokładne zrozumienie zarówno na podłożu dosłownym, jak i alegorycznym są drogą do zrozumienia i wyzwolenia. Sześć ortodoksyjnych szkół/systemów filozoficznych w hinduizmie to: wedanta (dzieli się na sześć głównych szkół: adwajta, szkołę monistyczną, założoną przez Śankarę ok. ósmego wieku, uznającą nierealność świata i absolutną jedność atmana, czyli jaźni jednostkowej i Brahmana/Boga; wiśisztadwajta - założona przez Ramanudźę w XI i XII wieku, głosząca odrębność duszy jednostkowej i Boga, zgodnie z której jest jedna rzeczywistość, dzieląca się na Boga, dusze i materie, kładąca nacisk na bhakti jako na drogę do Boga; dwajta - założona przez Madhwę, głosząca całkowitą odrębność dusz, Boga i materii, też przywiązująca wagę do bhakti; dwajtadwajta - założył ją Nimbarka, kluczową rolę odgrywa bhakti jako droga do Boga, świat i dusze są jednocześnie różne i tożsame z Bogiem, podobnie jak Słońce i jego promienia, dusza jednostkowa stanowi jedno z Bogiem; śuddhadwajta - stworzył ją Wallabha w XIV i XV w., kładzie nacisk na bhakti, jego nauka jest bardzo zbliżona do monizmu Śankary; aćintja bhedabheda - system ten stworzył Ćajtanja Mahaprabhu, centralną rolę w nim zajmuje bhakti, stanowi syntezę wcześniejszych systemów wedantyjskich) mimansa (przywiązująca wagę do spełniania rytuałów wedyjskich i przestrzegania ich wskazań jako na drogę do zbawienia), sankhja (głosząca dualizm pramterii - prakryti - ducha - puruszy; uważa, że wszechświat składa się z trzech gun: sattwa - czystej, radźas - namiętnej i thamas - otępiałej; sankhja opisuje kolejno proces ewolucji wszechświata od momentu stworzenia) joga (opiera się na sanhji; zajmuje się systemem praktyk duchowych, mających doprowadzić do mokszy), njaja i wajsieszika (njaja to system logików, który stworzył zaawansowany system logiczny, mający w Indiach szerokie zastosowanie; wajsieszika to system głoszący atomizm, dualizm i pluralizm - uważa, że każda istota tworzy odrębny byt).
Wpływy na inne religie
Od czasów swoich początków hinduizm silnie oddziaływał na sąsiednie i wywodzące się z niego religie. Wpływy te miały zwykle charakter wzamnych odziaływań. Z hinduizmu wywodzą się dźinizm, buddyzm, Adźiwikowie, sikhizm i kilka innych religii, które z różnych względów nie są uznawane za wyznania w pełni hinduistyczne.
Pierwsze dwie założone były przez hinduistów i mają wiele wspólnych elementów z hinduizmem: wiara w karmę, reinkarnację, dążenie do oświecenia oraz podobną etykę (jednak nie identyczną; np. etyka dźinijska jest bardziej surowa). Zdarzało się nawet, że uważane były za odłamy hinduizmu. Nie bazują jednak na Wedach (ani na innych świętych pismach hinduizmu) co sprawia, że nie mogą być kultami hinduistycznymi. Dodatkowo uznają innych świętych oraz nie występują w nich hinduistyczne dewy. Adźiwikowie natomiast odłączyli się od dźinizmu (w pierwszych latach tejże religii - jeszcze za życia jej założyciela - Mahawiry) i głoszą oni fatalizm, sądząc, że każda dusza i tak osiągnie oświecenie niezależnie od czynów, co jest sprzeczne z nauką hinduizmu (oraz dżinizmu).
Sikhizm również założony był przez hinduistę - Nanaka oraz zawiera liczne elementy hinduizmu: typowo wisznuickie bhakti, karma, reinkarnacje, oraz wiarę, że świat to tylko maja. W dodatku Sri Guru Granth Sahib została spisana częściowo przez świętych hinduizmu. Podstawą sikhizmu jest jednak autorytet Sri Guru Granth Sahib, a nie świętych pism hinduizmu, ponadto sikhowie uznają innych świętych i przywódców duchowych, czczą wyłącznie Boga bezforemnego oraz nie oddają czci Awatarom.
Wpływ hinduistyczny dostrzec można także w sufizmie. Część sufitów indyjskich inspirowała się duchową tradycją jogi. Charakterystyczne dla niektórych kierunków sufizmu indyjskiego (zwł. maharashtryjskiego) było łączenie tradycji i religii hinduistycznej i muzułmańskiej.
Niektóre dewy i dewi hinduistyczne (np. Ganeśa, Saraswati) przedostały się poza Indie do rejonów takich jak Tybet, Chiny, Azja Południowo-Wschodnia, Indonezja, a nawet Japonia i pojawiły się (choć w nieco zmienionej formie) w religiach tamtejszych narodów.
Zaratusztrianizm - jego święta księga Zend Awesta - wywodzi się z tego samego rdzenia - aryjskiego - co hymny wedyjskie i wykazuje do nich wiele podobieństw. Tradycja wedyjska wielce wpłynęła na jej powstanie. Z zaratusztrianizmu wywodzi się natomiast judaizm, z niego zaś chrześcijaństwo i islam, toteż można zaryzykować stwierdzenie, że wszystkie wielkie religie wywodzą się z Wed.
Hinduizm również wpłynął na praktyki, kulturę, a nawet wierzenia innych religii indyjskich, np. chrześcijaństwa, judaizmu i zaratusztrianizm (niektórzy zaratusztrianie indyjscy czczą niektórych hinduistycznych świętych, np. Shirdi Sai Babę), także islamu.