Zarys dziejów Łodzi

Przed założeniem miasta istniał tutaj, w dawnym Łęczyckiem wśród rozległych terenów puszczańskich, często błotnistych, blisko traktu Toruń- Kraków między Łęczycą a Piotrkowem, w dolinie strugi (późniejszej rzeki Łódki) książęca wieś na prawie polskim. Początki tego osiedla sięgają końca XIII w, aczkolwiek po raz pierwszy nazwa jego zjawia się w roku 1332 jako wieś Łodzia, należąca do dóbr kapituły włocławskiej. Nazwa Łodzi jest typu topograficznego, wywodząca się z właściwości terenu w tamtych czasach.

Po przeniesieniu wsi prawa polskiego na niemieckie w r.1387 w nowych formach organizacyjnych Łódź przygotowuje się do uzyskania lokacji miejskiej. Pierwsza próba w roku 1414 nie powiodła się, następne starania feudalnego pana przyniosły pozytywne rezultaty. W lipcu 1423 roku Władysław Jagiełło wydał tak pożądany dokument, którego oryginał dotychczas jest nieznany, a treść jego pochodzi z kopiariuszy włocławskich. Niezależnie od starej wsi Łodzi, w korzystniejszym miejscu również nad samą rzeką, wytyczono rynek i ulice miasteczka, lokowanego na prawie magdeburskim według łęczyckiego wzoru. Mieszkańcy otrzymali samorząd miejski (radę i ławę), a dalsze przywileje i nadania ze strony biskupów włocławskich, do których miasteczko należało do końca XVIII wieku, miały stworzyć warunki rozwoju. Niestety protekcja możnego pana była znikoma, a konkurowanie z istniejącymi w okolicach okrzepłymi miastami (Brzeziny, Pabianice, Zgierz, Tuszyn, Lutomiersk) było zbyt trudne, stąd też jego powolny rozwój w ciągu całego XV w. Na przełomie na XVI stulecie widać wyraźny zwrot ku pomyślności. Ludność miasta wzrasta do niemal jednego tysiąca mieszczan - rolników i rzemieślników. Widocznym znakiem życia publicznego i społecznego był ratusz, kościół parafialny, szkoła miejska, łaźnia,przytułek dla starców, kramy i karczmy. Wyrazem wyższych aspiracji było wysłanie młodzieńców łódzkich na studia do Krakowa już od końca XV w. (1486 r.).Było to miasteczko służebne dla biskupów, często przejeżdżających z Włocławka do Piotrkowa i pałacowej rezydencji na Wolborzu. Był to rynek wymiany towarowej dla rolniczego zaplecza.Wegetatywny żywot łódzkich mieszczan przerywały przejazdy możnych,czasem królów,przemarsze, a w tym uciążliwe kwatery i kontrybucje wojsk różnych autoramentów. To znów pożary i zarazy niszczyły i wyludniały feudalną Łódź. Pod koniec XVIII w. była to nic nie znacząca mieścina o 44 chałupach,o tyluż stodołach oraz z niespełna 200 mieszkańcami.

Po drugim rozbiorze (1793r) Łódź wraz z całym Łęczyckiem znalazła się we władaniu pruskiego okupanta, który zamierzał zdegradować miasteczko do rzędu wsi. Wydłużająca się biurokratyczna procedura oraz wkroczenie legionów Dąbrowskiego na ziemie polskie udaremniły ten niecny projekt.

Z początkiem XIX w., jeszcze za czasów pruskich, a później w latach Księstwa Warszawskiego Łódź podnosi się z ruiny. Osiedlają się nowi mieszkańcy, rzemieślnicy i kupcy, ożywiają się targi i jarmarki. Wzrasta liczba ludności.

Władze Królestwa Kongresowego po długotrwałych wojnach, w tym również napoleońskich na bardzo okrojonym terytorium polskim przystąpiły do odbudowy państwa, a głównie do jego ekonomicznych podstaw. Wśród licznych inicjatyw, dyktowanych pilnymi potrzebami, rząd zwrócił uwagę na tereny łęczycko - sieradzkie w dorzeczu Pilicy, Bzury i Warty, o dawnych tradycjach sukienniczych. Korzystne własnościowe (rządowe), centralna lokalizacja, fizjografia terenu (szczególnie bogate zbiorniki wody, puszczańska szata leśna) niektóre właściwości komunikacyjne (dawne trakty, spławne rzeki)stały się podstawą podjętych decyzji. Protekcyjna polityka rządu zwróciła się w kierunku podniesienia z upadku starych miast i miasteczek, a jednocześnie organizowanie nowych osiedli o charakterze osad rękodzielniczych, a później do rangi ośrodka wiodącego polskiego przemysłu tekstylnego. Wśród rzeczników naszego miasta byli: Stanisław Staszic, Ksawery Drucki -Lubecki, Rajmund Rembieliński.

Rzeczywistymi jednak budowniczymi nowej Łodzi stali się osiedlający się tutaj wyrobnicy, rzemieślnicy, tkacze, farbiarze, płóciennicy, krajowi i z dalekich często stron przybywający koloniści. Za nimi dopiero przybywali przedsiębiorcy, obwarowani licznymi przywilejami i funduszami władz Królestwa. Lata dwudzieste ubiegłego wieku stały się produktywnym zaczynem przyszłej Łodzi przemysłowej. Na południe od Starego Miasta. Tu kryją się zalążki współczesnej Łodzi. Rozmierzone parcele wokół Nowego Rynku (Plac Wolności), wzdłuż traktu (później ulicy Nowomiejskiej i Piotrkowskiej ), obok ulic wznoszonego osiedla zagospodarowane zostały przez nowych obywateli Łodzi. Wartości gospodarcze tego młodego organizmu zasadzały się początkowo na produkcji sukienniczej i płóciennictwie. Bawełna będzie znamieniem rozwoju Łodzi w dalszym okresie rozkwitu. Praca dla chłonnego rynku wewnętrznego, głównie dostawy dla wojska, a także na eksport do Cesarstwa Rosyjskiego wyznaczały przemiany ekonomiczne Łodzi i okolicy. Upadek powstania listopadowego oraz następstwa tego narodowo- wyzwoleńczego ruchu wywołały zastój (tzw. „ciszę warsztatową „)przerwany po kilku latach w nowych warunkach życia narodu.

Następne dwudziestolecie, do połowy XIX wieku, jest okresem powolnego lecz stałego, przerywanego jedynie niekorzystnymi koniunkturami gospodarczymi, ugruntowania na łódzkiej ziemi zdobyczy rewolucji przemysłowej. Nowy surowiec, bawełna będzie dyktował rozmiary przestrzennego i demograficznego rozwoju miasta. Trakt Piotrkowski przeistoczył się w ulicę Piotrkowską na długi czas jedyną arterię Łodzi z północy ku południowi od Nowego Miasta ku granicom szlacheckiej wsi Chojny. Dalsze osadnictwo przemysłowe i mieszkaniowe wypełni siatkę po obu stronach pryncypalnej magistrali od Nowego Rynku do Górnego Rynku.

Radykalne zmiany w rozwoju miasta następują zdecydowanie po roku 1850. Można by wiele przytaczać elementów kapitalistycznego rozwoju Łodzi: zniesienie barier celnych między Królestwem a Cesarstwem, organizowanie nowych rynków zbytu, a także gromadzenie znacznie tańszego surowca, koncentracja kapitału, powstawanie nowych instytucji finansowych i kredytowych, rozwój komunikacji, a szczególnie dróg żelaznych, budowa własnej linii kolejowej koluszkowskiej i pierwszych dworców, najpierw w Rokicinach, a później w samym centrum miasta, Łódź- Fabryczna, głównie jednak napływ osadników z różnych stron do „ziemi obiecanej," a zwłaszcza mas chłopskich uwolnionych od pańszczyzny. Wszystkie te elementy wpłynęły na: powstanie wielkich kapitalistycznych przedsiębiorstw, stałą gwałtowną rozbudowę miasta, wyrastanie na obrzeżach osiedli przedmiejskich z przedmieściem szczególnie charakterystycznym piętnującym ówczesne burżuazyjne społeczeństwo - Bałutami. Ten niesamowity, jak na stosunki krajowe rozwój, najlepiej charakteryzuje linia demograficzna : od około 1000 dusz u początków osady przemysłowej do ponad 300 tyś. obywateli pod koniec wieku oraz przekroczenie pół miliona mieszkańców w przeddzień wybuchu I wojny światowej.

Cały ten okres „od łódeczki do Łodzi” wypełniały dwa potężne nurty dynamicznego rozwoju. Jeden organizujący ekonomiczne podstawy i w miarę bogacenia się także ucisk i wyzysk dla swoich egoistycznych celów.

Drugi - to klasa pracujących, wznoszących własnymi rękoma od podstaw każdy dom, każdą fabrykę. W pierwszej fazie rekrutuje się oni z licznie przybywających zagranicznych kolonistów. Później klasa proletariuszy sukcesywnie pomnaża się przybywającymi chłopami z bliższych i dalszych stron kraju, również dopełnia się rzemieślnikami i wyrobnikami, a także zdeklasowanym mieszczaństwem, a nawet szlachtą. Zapoczątkowana organizacja oświaty w czasach Księstwa Warszawskiego powoli, lecz niepotrzebnie do potrzeb mieszkańców rozwijającego się miasta otrzymywała nowe placówki szkolne stopnia podstawowego, w latach 40 - tych gimnazjum realne, a później dość liczne pensje i prywatne placówki edukacyjne. Dopiero sam koniec ubiegłego stulecia przynosi szkoły wysoko zorganizowane dla kształcenia w zakresie przemysłu, rzemiosła i kupiectwa. Z satysfakcją należy również podkreślić, iż niektóre powstające stowarzyszenia zawodowe wprowadzały do programu swojej działalności także dla potrzeb gospodarki. Wyrazem budzących się potrzeb w zakresie kultury będą organizowane już w połowie przeszłego stulecia pierwsze drukarnie księgarnie, pierwsze wydawnictwa, głównie na użytek życia gospodarczego miasta.

Nie sposób nie zatrzymać uwagi także na wysiłkach w organizacji prasy łódzkiej. Przychodziło to z trudem, faktem jest iż pierwszą dwujęzyczną gazetę „Łódzkie Ogłoszenia" otrzymali Łodzianie już w roku 1863. Pierwszy dziennik w języku polskim, z prawdziwego zdarzenia polityczny, gospodarczy, literacki posiadało miasto w latach 1884 - 1892 - był to „Dziennik Łódzki".

Szczególny rozdział w życiu kulturalnym tego miasta wypełnia teatr, którego początki sięgają występów trup wędrownych już w latach czterdziestych XIX wieku. Na scenach tutejszych teatrzyków i teatrów występowali najznakomitsi polscy gwiazdorzy z Modrzejewska, Solskim, Rapackim, Frenklem, Kamińskim, Jaraczem i wielu innymi na czele.

Łódź w czasie I wojny światowej przeszła swój ogromny wstrząs ekonomiczny, a walki o to miasto dwóch czarnych orłów oraz wyniszczająca zasoby materialne, a głównie ludność, okupacja niemiecka doprowadziły do całkowitego zastoju ekonomicznego, do unieruchomienia niemal wszystkich fabryk, zmuszając mieszkańców do opuszczenia swoich zakładów pracy i domów, szukania możliwości trudnych lat wojennych w różnych regionach kraju a nawet i świata. Ta dewastacja Łodzi doprowadza do niebywałego wyludnienia jej obywateli. Sponad pół miliona odliczyło się nieledwie 333 000u progu nowego okresu historycznego w roku 1919.

Społecznym wysiłkiem powstaje w 1928 r. Oddział Warszawskiej Wolnej Wszechnicy Polskiej, która dała początek Uniwersytetowi Łódzkiemu.

Łódź w latach 119 - 1939 pozostała miastem włókniarzy, ośrodkiem okręgu przemysłowego oraz całego przemysłu tekstylnego w kraju. Przemysł ten przechodził wstrząsy, poważne kryzysy, przestoje, braki zorganizowanych rynków zbytu przy jednoczesnym braku modernizacji, przy nieustającym wyzysku i gromadzeniu fortun przez „królików", bawełnianych, którzy zamiast inwestowania we własne przedsiębiorstwa, lokowali lub przegrywali swoje dochody za granicą.

To drugie miasto Rzeczpospolitej, od lat dwudziestu siedziba władz wojewódzkich, liczące ponad 600 000 mieszkańców zetknęło się z realiami napadu hitlerowskiego wcześniej niż cały kraj bo już w pierwszych dniach września 1939 roku. Niedługo nastąpiło wcielenie tej części Polski jako tzw. Kraju Warty do III Rzeszy, a Łódź w najbliższym czasie będzie przechodziła wszystkie skutki, z góry zaplanowanych represji ludności polskiej i żydowskiej.

Miasto po II wojnie światowej swój chlubny historyczny tytuł "Czerwonej Łodzi" przekłuwa na "Włókniarską Łódź", główny ośrodek przemysłu włókienniczego oraz siedzibę naczelnych władz i zjednoczeń tej gałęzi gospodarki narodowej. Po przejęciu fabryk i warsztatów na rzecz państwa, po ich uruchomieniu i przywróceniu pierwotnych kierunków produkcji następuje umocnienie ich podstaw ekonomicznych i modernizacja.

Nowy obraz Łodzi wymagał nowych inwestycji przemysłowych z nowymi lokalizacjami nie mieszczącymi się w śródmiejskim obwodzie. Racjonalna polityka przestrzenna i urbanizacyjna wymagała przy przebudowie miasta wyprowadzenia uciążliwych dla ludności zakładów na obrzeża, planowania nowych inwestycji przemysłowych w dzielnicach na ten cel przeznaczonych. Powoli w ciągu 27- lecia powojennego gospodarze miasta realizują te założenia. Istotnie następuje deglomeracja wewnątrz granic miasta, a wszystkie dzielnice kosztem śródmieścia otrzymują nowoczesne zakłady pracy często odbiegające kierunkiem produkcji od tradycyjnego włókiennictwa. Przemysł maszynowy, elektronowy, chemiczny, spożywczy, wkraczają do starego obrazu ekonomicznego Łodzi.

Aby przyspieszyć przebudowę miasta i zapewnić jego racjonalny, szybki i wszechstronny rozwój władze polityczno- państwowe przeznaczyły w tym celu około
37 miliardów złotych na najbliższe lata. Jednocześnie dla zapewnienia konkretnej realizacji tych zamierzeń czuwa specjalna komisja partyjno - rządowa. Do podstawowych założeń programu rozwoju i modernizacji Łodzi należy zaliczyć modernizację i rekonstrukcję przemysłu lekkiego, maszynowego i chemicznego a także kierunki działania, mające na celu poprawę warunków pracy załóg w przemyśle Łódzkim. Ustalono również program rozbudowy i unowocześnienia miasta ze szczególnym uwzględnieniem budownictwa mieszkaniowego, urządzeń komunalnych, usług, szkolnictwa wyższego.

Miasto w bieżącej pięciolatce dokona dość znacznych zmian strukturalnych w poszczególnych gałęziach przemysłu. I tak podstawowe przemysły włókienniczy i odzieżowy zmniejszają swój udział w produkcji z 55% w 1970 r. do 54% w 1975 r., natomiast przemysł elektromaszynowy zwiększy swój potencjał z 19,5% do 24%.
Powyższe zmiany będą możliwe na skutek modernizacji zakładów i oddania do użytku nowych inwestycji. Planuje się, iż w bieżącej pięciolatce resort przemysłu lekkiego wybuduje w Łodzi: kombinat dzianin tkanino - podobnych "Teofilów" wraz z zakładem zdobniczym, Zakłady Przemysłu Dziewiarskiego "Kalina", Łódzkie Zakłady Przemysłu Pasmanteryjnego, Zakłady Włókien Igłowych „Poreso” i inne. Resort przemysłu maszynowego na inwestycje przeznaczył około 2,5 mld zł, chemiczny - ponad 700 mln, energetyczny - ponad 1,6 mld zł.

Wszystko to wpłynie zasadniczo na podwyższenie średniej zarobków pracowników, a w końcowym efekcie na wzrost standardu życia mieszkańców Łodzi.

Centrum Łodzi poddane zostanie kompleksowej przebudowie; dokona się także znacznej rekonstrukcji ciągów komunikacyjnych miasta.

Łódź kończąc ponad 500 lat swej kariery, a półtorawieczne uprzemysłowienia staje wobec nowej otwartej księgi swych dziejów - rozkwitu i uznania rangi wielkiego miasta w kraju, którego ludność stanowi 2,3% mieszkańców Polski, a produkcja samego przemysłu lekkiego reprezentuje prawie 28% produkcji krajowej, zatem stanowi poważny wkład od ogólnej gospodarki narodowej.