Stoicka koncepcja człowieka.

W starożytnych Atenach był piękny portyk, ozdobiony malunkami przedstawiającymi upadek Troi. Zwał się Portykiem Malowanym, Stoa Poikile. Nauczających w nim filozofów nazywano stoikami, od słowa stoa właśnie.

Pierwszym stoarchą, czyli na dzisiejsze stosunki przełożywszy: kierownikiem szkoły był Zenon z Kition na Cyprze (ok.336 – 264 p.n.e.), lecz dopiero Chryzyp z anatolijskiej Cylicji (ok.280 – 206 p.n.e.) nadał naukom stoików charakter wskazań życiowych. „Gdyby nie było Chryzypa, nie byłoby Stoi” mawiano w uczonych kręgach starożytności. W późniejszych wiekach, z pewną domieszką platonizmu i arystotelizmu, filozofia stoicka stała się ulubionym światopoglądem elit rzymskich, czego pięknym przykładem są pisma Seneki czy Marka Aureliusza (cesarza – filozofa, który w ponurym mieście garnizonowym Carnuntum, na błotnistym brzegu Dunaju, nieopodal dzisiejszej Bratysławy, w czasie wolnym od bitew oraz potyczek, wykwintną greką pisał swoje Rozmyślania).

Szkoła stoicka powstała w III wieku p.n.e. i wyszła bezpośrednio z cynickiej: założyciel szkoły należał pierwotnie do cyników, zanim wytworzył własną teorię i założył własną szkołę. Stoicy uważali, że celem życia człowieka powinno być dążenie do cnoty. Cnota – mówili – to harmonia z uniwersalną naturą, siłą, boskiej opatrzności ukrytą pod postacią Losu i kierującą wszelkim istnieniem. Rozum i doświadczenie pomagają odkryć nam drogę do tej harmonii, która wymaga cnót „doskonałych”, sprawiedliwości, odwagi i umiaru. Według stoików życiowe wskazania Zenona ( nie mylić z Zenonem z Elei) i Chryzypa odnosiły się zarówno do mężczyzn, jak i do kobiet. W swoim kontrowersyjnym dziele Politeia Zenon proponował nawet, by w idealnym, rządzonym zgodnie z zasadami filozofii społeczeństwie mężczyźni i kobiety nosili takie same stroje, co miałoby przyczynić się do zrównania płci. A Chryzyp zalecał m.in. samobójstwo jako najlepszy sposób unikania cierpień (to zresztą propagowali wszyscy stoicy i sami nierzadko stosowali),nieograniczoną poligamię jako jedyny sposób unikania grzechu zazdrości, zezwalał także na stosunki seksualne między rodzeństwem.

Po dualistycznych systemach Platona i Arystotelesa stoicy wytworzyli system monistyczny obrazu świata. „Wszechświat jest jeden” – pisał Marek Aureliusz – „ i bóg jeden we wszystkim, i substancja jedna, i jeden cel dla istot jednorodnych i jednego używających rozumu”. Rozum, według stoików przenikał świat i rządził nim. Prawo rozumu i prawo przyrody było jednym i tym samym. Rozum nie był specjalnością ludzką, lecz kosmiczną, myśl ludzka podlega tym samym prawom, co cała przyroda. Stoicy uznawali tylko świat przyrodzony, ale w nim dopatrywali się natury nadprzyrodzonej. Znali materię i przypisywali jej własności duszy, rozumu, a nawet Boga. Wedle stoików natura jest rozumna, harmonijna, boska. Największą doskonałością dla człowieka jest dostosowanie się do tej powszechnej harmonii. Życie powinno być przede wszystkim zgodne z naturą samego człowieka, ponieważ jedno prawo rządzi naturą, nie wyłączając człowieka. Żyć cnotliwie i żyć zgodnie z naturą to jedno i to samo. Stoicy dobro uzależniali od natury. W tak pojętej cnocie widzieli największą doskonałość, jaka może przypaść w udziale jednostce, a do której należy to poczucie doskonałości, jakie nazywamy szczęściem. Do szczęścia i doskonałości nic poza cnotą nie jest potrzebne. Poza cnotą jej przeciwieństwem - złem, wszystko jest obojętne, i bogactwo, siła, uroda, zaszczyty, nawet zdrowie i życie. Stoicy pragnęli nakłonić ludzi, by stały się te rzeczy obojętne jeszcze w innym znaczeniu, to znaczy, by nie wzbudzały ani pożądania ani wstrętu. Za rzeczy godne wyboru, tzw. proegmena, stoicy uważali rzeczy, które dzielą się na duchowe ( talenty, pamięć, bystrość myślenia, postępy w wiedzy ), cielesne ( sprawność narządów zmysłowych, nawet samo życie ), zewnętrzne ( posiadanie dzieci, rodziców, miłość ludzka, uznanie, dobre pochodzenie, umiarkowana majętność). W przeciwieństwie do dobra, które jest bezwzględne, wartość tych proegmenów jest względna, na przykład bogactwo dane nam przez los posiada wartość, a bogactwo, którego los nam odmówił, nie posiada jej. Wartością duchowym należy się pierwszeństwo przed cielesnymi, bo dusza, a nie ciało jest prawdziwą wartością człowieka; (mówiąc prościej, jeżeli mamy piękną złotą rzeźbę przedstawiającą na przykład jakąś postać mityczną to sztuką – właściwą wartością jest ta rzeźba, a nie surowiec, z którego została wykonana). Ludzkość dla stoików była wzniosłym hasłem, po cynikach przejęli poglądy kosmopolityczne. Dążyli do usunięcia granic między państwami narodowymi. Etykę tą cechowała surowa powaga, rozsądna trzeźwość, ale także optymizm, wiara w możność, nawet łatwość osiągnięcia dobra, bo dobro jest nie poza nami, lecz w nas i od nas tylko zależne. Filozofowie stoiccy użyli także jako pierwsi terminu logika. Użyli go w szerokim znaczeniu, obejmując te działy, które dawniejsi filozofowie nazywali dialektyką, analityką, topiką. Pojmowali logikę jako naukę o rozumie i o mowie. Stoicy przywiązywali także dużą wagę do losu. Wierzyli, że to los jest odpowiedzialny za wszystko, co w życiu się zdarza. Czy ludzie mają w takim razie prawdziwie wolną wolę? Rozważywszy dokładnie ten fundamentalny problem, stoicy doszli do konkluzji, że celowe ludzkie działanie ma istotne znaczenie. Zwolennik stoickiej filozofii powinien podejmować działania skierowane przeciw złu, uczestnicząc na przykład w życiu politycznym. Natura, sama w sobie dobra, nie zapobiega występowaniu zła, ponieważ gdyby było inaczej, cnota nie miałaby znaczenia. W życiu ważne jest, zatem dążenie do dobra, a nie jego skutki. Stoik powinien też wystrzegać się żądz i gniewu oraz znosić cierpienie i smutek w milczeniu – czyli przyjąć postawę określaną dziś mianem „stoickiej”. Dzięki wytrwałości i samokontroli stoik osiągał spokój. Nie powinniśmy obawiać się śmierci, ponieważ jak twierdzili stoicy – będziemy żyć jeszcze nieskończoną ilość razy, a za każdym razem nasze życie będzie identyczne z obecnym. Wszystko będzie się powtarzać w świecie, co pewien czas niszczonym ogniem i odradzającym się znów po pożodze.

Szkoła stoicka przeszła przez trzy okresy: pierwszy to stara szkoła ateńska, do której należeli twórcy stoicyzmu; druga to tzw. średnia szkoła, która kwitła na przełomie II i I wieku p.n.e., ale nie w Atenach już, lecz na wyspie Rodos, i która od czystej nauki stoickiej przeszła do eklektycznej. Głównymi postaciami tego okresu szkoły stoickiej byli Panaitios z Rodos, od którego zaczął się ten okres oraz Poseidonios z syryjskiej Apamei – najwybitniejszy przedstawiciel tego okresu. Poseidonios tchnął w stoicyzm nowe życie, dociągając go do najwyższego poziomu ówczesnej nauki. Powiadano o nim, że zamyka filozofię hellenistyczną, jak Arystoteles klasyczną. Trzecim okresem była młodsza szkoła, która rozwinęła się w Rzymie, w okresie Cesarstwa i która częściowo powróciła do pierwotnej doktryny stoickiej. Najsławniejsi wśród nich byli i są dziś jeszcze Seneka ( 3 – 65 n.e. ), autor wielu popularno etycznych pism, Epiktet ( ok.50 – 130 n.e. ), niewolnik pochodzący z Frygii i wreszcie cesarz Marek Aureliusz ( ok.121 – 180 ), nazywany także „filozofem na tronie”, pochodził ze starego rodu plebejskiego. Był człowiekiem spokojnym i skromnym. Nienawidził wojen, które jeszcze bardziej pognębiały lud rzymski nękany częstymi powodziami, pożarami, a także głodem. Rządy sprawował z niechęcią, natomiast uwielbiał czytać i pisać dzieła filozoficzne. Choćby wspomniane wcześniej Rozmyślania. Stoicy tego okresu ograniczyli filozofię stoicką prawie wyłącznie do zagadnień etyki i mądrości życiowej.

Reasumując, istota stoicyzmu leżała w połączeniu realizmu z materializmem. Materialna natura jest jedynym bytem rzeczywistym, jedyną miarą dobra w etyce i prawdy w logice. Natura jest racjonalna, podległa prawom rozumu. Obraz świata, jaki wytworzył się na tej podstawie, był materialistycznym monizmem, ale takim, który materię pojmował jako żywą, rozumną, rozwijającą się celowo, boską. Stoicyzm wykazał wiele oryginalności. Zwłaszcza w etyce: oryginalna była zasada zgodności z naturą, ideał mędrca, pojmowanie etyki, ale również i w logice: teoria spostrzeżeń kataleptycznych, pojęć naturalnych, sądu jako aktu uznania, językowa koncepcja logiki lub nowa wobec Arystotelesowskiej klasyfikacji sądów.