Układ nerwowy

Receptory – posiadane przez organizmy liczne wyspecjalizowane struktury, pozwalające na rejestrowanie zmian zachodzących w środowisku zewnętrznym i wewnętrznym, czyli odbieranie bodźców (recepcja).
Integracja – obróbka impulsów nerwowych docierających do odpowiednich ośrodków mózgowia i rdzenia kręgowego. Przetworzone impulsy wędrują następnie do narządów wykonawczych, umożliwiając odpowiednie reakcje.
Receptory dzielimy na: eksterorecytory (bodźce ze środowiska zewnętrznego) – narząd wzroku, kubki smakowe języka, nabłonek węchowy nosa, skórne receptory dotyk, ucisku, zmian temperatury i bólu; i interoreceptory (bodźce ze środowiska zewnętrznego) – receptory stawowo – mięśniowe w ścięgnach, stawach i mięśniach i wisceroreceptory donoszące o stanie narządów wewnętrznych, np. jelit, żołądka i płuc. Zarówno eksteroreceptorem i interoreceptorem jest narząd słuch u równowagi.
Narząd wzroku stanowi gałka oczna i narządy dodatkowe oka, czyli: brwi, powieki, spojówki, narząd łzowy i aparat ruchowy oka. Ściana gałki ocznej jest trójwarstwowa. Zewnętrzna to błona włóknista. W tylnej cześć gałki ocznej jest nieprzezroczysta twardówka, w przedniej – przezroczysta rogówka. Warstwę środkową stanowi błona naczyniowa dzieląca się na: barwną tęczówkę i ciało rzęskowe oraz naczyniówka. Wewnętrzną warstwę gałki stanowi światłoczuła siatkówka.
W siatkówce rozmieszczone są dwa rodzaje właściwych fotoreceptorów: pręciki (nie pozwalają na rozróżnianie kolorów i precyzyjne widzenie. Są one komórkami bardzo czułymi – pobudzają je już pojedyncze kwany światła) i czopki (są znacznie mniej czułe i zawodzą w ograniczonym świetle. Gdy jest jasno, czopki pozwalają na tworzenie obrazów ostrych i barwnych. Ostrych, ponieważ rozmieszczone są głównie w plamce żółtej, gdzie znajduje się obszar najprecyzyjniejszego widzenia.
Akomodacja oka – zmiana kształtu soczewki oka ludzkiego w celu sprawnego przystosowania obiektów z różnej odległości. Jeśli jakiś obiekt znajduje się w odległości większej niż punkt dali (6 m), oko ni akomoduje i jednocześnie nie męczy się. Jeśli obiekt znajduje się w mniejszej odległości od oka niż punkt bliży, to obraz stanie się nieostry.
Rodopsyna – purpura wzrokowa, znajdująca się w zewnętrznych częściach komórek wrażliwych na światło. Pod wpływem światła białko to rozpada się na cześć białkową – opsynę i niebiałkowy retinen, który wywołuje impulsy elektryczne w błonie komórkowej receptora, które przesłane są dalej nerwem wzrokowym do mózgowia.
Źrenica – zależy od niej liczba fal świetlnych docierająca do siatkówki. Jej średnica kontrolowana jest dzięki odruchowi bezwarunkowemu – przez skurcze odpowiednich włókien mięśniowych gładkich tęczówki.
Krótkowzroczność – siła refrakcyjna oka jest zbyt duża i promienie skupione są przed siatkówką – powstaje obraz rozmazany. Korekta polega albo na dobraniu odpowiednich soczewek rozpraszających albo na laserowym zmodyfikowaniu krzywizny rogówki.
Dalekowzroczność – siła refrakcyjna oka jest zbyt mała i promienie świetlne skupione są za siatkówką. Korekta polega na dobraniu odpowiednich soczewek skupiających.
Astygmatyzm – siła łamiąca oka nie jest równomierna. Powstające na siatkówce obrazy będą rozmazane ze względu na nierównomierność skupiania fal świetlnych biegnących z różnych kierunków. Wadę tę koryguje się soczewkami cylindrycznymi lub torycznymi.
Zaćma – polega na zmętnieniu soczewki oka. Przyczyną może być starzenie się narządu wzroku lub infekcja.
Jaskra – zespół chorób oka występujący zwykle u osób starszych lub na skutek stanów zapalnych narządu wzroku. Objawami jaskry są między innymi: wzrost ciśnienia płynu w gałce i zaburzenia na skutek stanów zapalnych narządu wzroku. Jej objawami są: wzrost ciśnienia płynu w gałce ocznej i zaburzenia krążenia krwi w oku. Najpoważniejszym skutkiem tych zjawisk jest degeneracja elementów nerwowych siatkówki.
Ucho składa się z trzech części: ucho zewnętrzne tworzone przez skórno – chrzęstną małżowinę uszną i przewód słuchowy zewnętrzny. Przewód zamyka błona bębenkowa ograniczająca jamę ucha środkowego. W niej znajdują się trzy kosteczki słuchowe: młoteczek, kowadełko i strzemiączko. Jamę ucha środkowego łączy z gardłem trąbka słuchowa. Trzecia część – ucho wewnętrzne – jest skomplikowaną komorą zawierającą elementy błoniaste wypełnione płynem – śródchłonką. Do elementów błoniastych należą błędnik (przedsionek i trzy kanały półkoliste) – narząd równowagi i ślimak – narząd słuchu.
Fale akustyczne – kierowane są przez małżowinę uszną do przewodu słuchowego zewnętrznego i wprawiają w drgania błonę bębenkową, do której przylega młoteczek. Jego drgania są przenoszone przez kowadełko na strzemiączko przylegające do okienka owalnego. W zależności od wysokości i natężenia dźwięków drgania te pobudzają różne komórki urzęsionego nabłonka znajdującego się w ślimaku.
Zakres częstotliwości odbieranych przez człowieka mieści się w przedziale od 16Hz do 20Hz i nieco maleje wraz z wiekiem.
Depolaryzacja – zmiana ładunku elektrycznego błony komórkowej wywołana naruszeniem równowagi pomiędzy stężeniem jonów sodu i potasu na zewnątrz i wewnątrz komórki.
Układ nerwowy dzielimy na: ośrodkowy układ nerwowy (mózgowie i rdzeń kręgowy. Tkanka nerwowa tworzy istotę szarą: skupienie ciał komórek nerwowych i istotę białą: skupienie włókien nerwowych tworzących drogi nerwowe)i obwodowy układ nerwowy (nerwy czaszkowe i nerwy rdzeniowe).
Mózgowie dzielimy na: kresomózgowie, międzymózgowie, śródmózgowie, tyłomózgowie wtórne i rdzeń przedłużony.
Rdzeń przedłużony – od dołu łączy się z rdzeniem kręgowym, od góry przechodzi w most. Znajdują się w nim drogi nerwowe i bardzo ważne ośrodki nerwowe kontrolujące odruchowe funkcje życiowe: połykanie, żucie, ssanie, ruchy oddechowe i częściowo pracę serca.
Móżdżek – zbudowany z dwóch pobrużdżonych półkul móżdżku, pokryte trójwarstwową korą móżdżku. W korze tej zachodzi integracja impulsów docierających między innymi z ucha wewnętrznego. Dzięki temu możliwe jest utrzymanie równowagi i wyprostowanej postawy ciała. Wytwarza także niewielkie impulsy odpowiedzialne za lekkie fizjologiczne napięcie mięśni szkieletowych, czyli tonus.
Śródmózgowie- niewielki odcinek pnia mózgu związanym między innymi z koordynacją pracy mięśni gałki ocznej.
Międzymózgowie – niewielki odcinek, stanowiący centrum koordynacji nerwowej i hormonalnej. Znajdują się w nim także ośrodki motywacyjne układu nerwowego: pokarmowy, pragnienia, agresji, ucieczki i termoregulacyjny oraz rozrodczy. Ośrodki te silnie wpływają na nasz stany motywacyjne: zdobywania oraz unikania.
Kresomózgowie – największa cześć mózgowia. Twory dwie półkule mózgowe połączone spoidłem wielkim. Powierzchnia tych półkul jest silnie pofałdowana. W każdej półkuli wyróżniamy płaty: czołowy, ciemieniowy, skroniowy i potyliczny. Charakterystyczna jest dla niego kora mózgu, którą tworzy sześć warstw komórek nerwowych.
Rdzeń kręgowy – swoista infostrada po której bardzo szybko przebiegają informacje w naszym organizmie. W istocie szarej rdzenia kręgowego można wskazać rogi przednie brzuszne i tylne grzbietowe. W rogach przednich znajduje się skupienie ciał licznych neuronów ruchowych. Ich wypustki wychodzą z rdzenia, współtworząc następnie nerwy rdzeniowe. Z kolei przez korzenie grzbietowe do rdzenia kręgowego wnikają wypustki neuronów czuciowych.
Mózgowie i rdzeń kręgowy otoczone są błonami – oponami mózgowo – rdzeniowymi. Najbardziej zewnętrzna jest opona twarda wyściełająca elementy szkieletowe. Środkowa błona – pajęczynówka – ogranicza przestrzeń podpajęczynówkową wypełnioną płynem mózgowo – rdzeniowym. Wewnętrzna błona- naczyniówka – ściśle przylega do powierzchni mózgowia i rdzenia kręgowego. Specjalna budowa ścian naczyń krwionośnych tej błony powoduje, że sprawnie przenika przez nie woda, gazy oddechowe i glukoza.
Nerw – przesyłane nimi są impulsy nerwowe; budową przypomina wielożyłowy kabel elektryczny, tworzą go pęczki włókien nerwowych. Mamy 12 par nerwów czaszkowych (cześć zawiera włókna czuciowe a część ruchowe, a jeszcze inne mają charakter mieszany) i 31 par nerwów rdzeniowych (zawierają jednocześnie włókna czuciowe i ruchowe).
Układ nerwowy dzielimy na: somatyczny (część neuronów odpowiada za integrację bodźców docierających ze środowiska zewnętrznego. Efektorami tego układu są mięśnie szkieletowe) i autonomiczny (grupa neuronów odpowiadająca za integrację bodźców dochodzących z wnętrza ciała. Ta część układu kieruje czynnościami narządów wewnętrznych i częściowo tempem przemiany materii. Dzielimy ten układ na część: współczulną: noradrenalina i adrenalina – jej podstawowym zadaniem jest pobudzenie tych narządów i ich czynności, które mobilizują organizm w warunkach stresu; i przywspółczulną: acetylocholina – wprowadza organizm w stan odprężenia).
Impulsy nerwowe przekazywane są określonymi drogami (łuk odruchowy) od receptora (odbiornika bodźców) przez neurony (elementy przekazujące) do efektora (narządu wykonawczego). Dzięki tym łukom możliwe są odruchy. Jest to prosta, odpowiednia do bodźca i mimowolna reakcja ustroju na dany bodziec. Dzielimy je na: warunkowe (wykształcone są w organizmie z udziałem mózgowia. Oparte są na treningu i prawie zawsze wymagają wzmacniania) i bezwarunkowe (zdeterminowane genetycznie, ich istota nie ulega zmianie w czasie życia człowieka. Umożliwiają szybkie reagowanie na bodźce, gdyż w ich wytworzeniu nie uczestniczy świadomość. Stanowią one podstawę instynktów – złożonych zachowań wrodzonych, umożliwiających realizację ważnych celów biologicznych.
Pamięć świeża – w tym czasie impulsy elektryczne krążą w wieloneuronalnych łańcuchach zwrotnego pobudzenia wzgórza i kory mózgowej. Może to trwać do kilkunastu minut.
Pamięć trwała – powstaje ona podczas wielokrotnego przechodzenie impulsów przez te same łańcuchy neuronów. Kolejne pętle przechodzenia impulsów przebiegają coraz łatwiej, ponieważ następuje wówczas biochemiczna modyfikacja tych synaps, po których krążą impulsy.
Ośrodek czucia – dotyku, smaku, bólu i zmiany temperatury znajduje się w płacie ciemieniowym.
Ośrodki słuchowe – docierają do nich wrażenia słuchowe; znajduje się w płatach skroniowych.
Ośrodki wzrokowe - docierają do nich wrażenia wzrokowe; znajduje się w płacie potylicznym.
Ośrodki ruchowe – sterują ruchami dowolnymi, między innymi kończyn tułowia oraz skurczami mięśni twarzy; znajduje się w płacie czołowym.
Ośrodki kojarzeniowe – sterują złożonymi formami zachowania się; znajdują się w płacie czołowym.
Ośrodek słuchowy mowy – znajduje się w płacie skroniowym; umożliwia wydawanie dźwięków
Ośrodek ruchów pisarskich ręki – znajduje się w płacie czołowym; jego uszkodzenie pozbawia możliwości pisania.
Ośrodek wzrokowy mowy – znajduje się w płacie potylicznym.
Gnozje – zdolności kory do rozpoznawania przedmiotów i zjawisk oraz ich oceny.
Praksje – zdolności kory mózgowej do kierowania wykonywaniem czynności zamierzonych i celowych.
Emocje – stany psychiczne organizmu, towarzyszące powstawaniu i zaspokajaniu podstawowych potrzeb biologicznych. Są one nie tylko reakcjami na działanie bodźców, ale również same powodują wyzwalanie odpowiednio ukierunkowanej aktywności. Silne emocje – trudne lub niemożliwe do kontrolowania – mogą prowadzić do zaburzenia życia emocjonalnego człowieka.
Fobie – to przykre, uporczywe i bezzasadne, silne i dezorganizujące osobowość człowieka lęki.
Klaustrofobia – lęk występujący u człowieka przebywającego w zamkniętym pomieszczeniu, na przykład w windzie lub autobusie.
Kancerofobia – chorobliwa obawa przed chorobą nowotworową, powodująca, że w najlżejszym nawet niedomaganiu pacjent dopatruje się objawów raka.
Akrofobia – lęk wysokości, który nie pozwala choremu przebywać w górach, podróżować samolotem, a także wyglądać przez okno czy balkon mieszkania na wyższym piętrze.
Stres – fizjologiczny stan „podwyższonej gotowości bojowej” organizmu, do stawienia czoła wyzwaniom, jakie stawia nam życie każdego dnia jest to zespół przystosowywujący organizm do nowej, nietypowej sytuacji.
Stresory – czynniki reakcji stresowej. Mogą mieć różny charakter i różną moc oddziaływania na ludzi. Silnymi stresorami są: zagrożenie życia lub zdrowia, sytuacja przeciążenia, zakłócenie, deprywacja.
Fazy reakcji na stres: mobilizacyjna, polegająca na zmianach przygotowujących organizm do walki lub ucieczki, krytyczna, w której natężenie stresu osiąga próg odporności organizmu, destrukcja, obrona przed stresem, przybierająca często formę agresji (ataku).
Sen – odwracalny stan nieświadomości, charakteryzujący się zmienną aktywnością kory mózgowej. Przychodzi wtedy gdy kora mózgowa zostaje pozbawiona dostatecznie silnych podniet i nie dzieje się nic, co wystarczająco zaprzątałoby naszą uwagę.
Sen wolnofalowy – faza SEM; w czasie tego snu tempo metabolizmu ulega znacznemu zmniejszeniu, spada ciśnienie krwi, zwolnione zostają oddechy i rytm serca, nerki produkują mniej moczu, a pokarm przesuwany jest przez jelita wolniej – organizm odpoczywa i regeneruje siły. Wtedy także wzrasta poziom niektórych hormonów, szybciej goją się rany.
Sen paradoksalny – w czasie trwania tej fazy snu gałki oczne poruszają się szybko pod zamkniętymi, ale „trzepoczącymi” powiekami, oddech i puls stają się nieregularne.
Hormony – wydzielane są bezpośrednio do krwi i z nią przenoszone. Powstają w jednym narządzie, tkance lub pojedynczych komórkach. Regulują intensywność i kierunki procesów już zachodzących w organizmie. Zmieniają również aktywność działających enzymów.
Gruczoł dokrewny – narząd wyspecjalizowany w wydzielaniu wewnętrznym hormonów.
Gruczoł mieszany – pełni jednocześnie funkcje wydzielania zewnętrznego i wewnętrznego.
Receptory komórkowe – za ich pośrednictwem zachodzi proces oddziaływania hormonów na komórki docelowe.
Gruczoły, wydzielające hormony to: przysadka, szyszynka, tarczyca, przytarczyce, nadnercza, trzustka, jajniki, jądra.
Sprężenie zwrotne – polega na tym że oddziaływanie układu X na układ Y ma charakter pobudzający, ale układu Y na X hamujący. W ten sposób nie istnieje niebezpieczeństwo nadmiernego pobudzenia któregoś z elementów układu.
W podwzgórzu znajdują się miedzy innymi komórki nerwowe, które potrafią zmienić sygnał elektryczny na biochemiczny. Znajdują się tu też hormony krążące w krwi, np.: wazopresyna (zmniejsza straty wody w nerkach przez zwiększenie jej resorpcji w kanalikach nerkowych), oksytocyna (wywołuje skurcze mięsni macicy w czasie porodu, pobudza też wydzielanie mleka w czasie karmienia), hormony sterujące czynnością przysadki.
Przysadka mózgowa – niewielki gruczoł o masie 0,7g, leżący u podstawy mózgu. Najaktywniejsza wydzielniczo jest część gruczołowa przysadki. Uwalnia ona hormon wzrostu. W czasie skoku pokwitaniowego hormon wzrostu powoduje wydłużenie się chrząstek części nasadowych kości. Niedoczynność przysadki powoduje karłowatość i upośledzenie, natomiast nadczynność objawia się gigantyzmem i przedwczesną dojrzałością płciową albo akromegalią. Wydziela ona także hormony, tzw. tropowe, regulujące aktywność podległych gruczołów wykonawczych. Można tu wymienić: adrenokortykotropinę (pobudzającą korę nadnerczy do wydzielania jej hormonów), tyreotropinę (pobudzającą tarczycę do wydzielania jej hormonów), gonadotropiny (pobudzające rozwój i czynności gonad: jajników i jąder).
Szyszynka – wyspecjalizowana część międzymózgowia, posiadająca specjalne komórki wytwarzające hormon melatoninę. Działanie szyszynki obejmuje ośrodki kontrolujące czuwanie i sen. Aktywność podlega silnym regulacjom środowiskowym.
Grasica – wydziela hormon – tymozynę, która wpływa na niektóre reakcje odpornościowe.
Nadnercza – parzyste gruczoły dokrewne, wykazujące wyraźnie warstwową budowę anatomiczną. Wewnętrzna jej warstwa – rdzeń nadnerczy – wydziela adrenalinę (hormon walki) i noradrenalinę. Położona zewnętrznie kora nadnerczy wydziela kortykoidy – hormony, które między innymi wpływają na metabolizm węglowodanów, białek i tłuszczowców w całym organizmie.
Tarczyca – leży przed tchawicą. Wydziela tyroksyny, które powodują wzrost zużycia tlenu i nasilenia tempa metabolizmu w niemal wszystkich komórkach. Wydziela ona również kalcytoninę powodującą spadek stężenia wapnia w osoczu na wskutek zwiększonego odkładania tej substancji w kościach.
Przytarczyce – to malutkie gruczoły leżące w tkance łącznej otaczającej tarczycę. Wydzielają parathormon regulujący poziom wapnia we krwi i w kościach.
Trzustka – zawiera w swoim miąższu liczne, rozsiane dość luźno skupienia komórek, tzw. wyspy Langerhansa. Wyspy te mogą być zbudowane z komórek typu α (wydzielają one glukagon, który podwyższa zawartość cukru we krwi przez wzmożenie rozkładu glikogenu w wątrobie. Ma on za zadanie chronić organizm przed skutkami spadku poziomu glukozy w okresie między posiłkami, w czasie wysiłku i głodzenia) albo z komórek typu β (produkują one insulinę. Efektem jej działania jest obniżenie poziomu glukozy we krwi). Ich zadaniem jest regulowanie glukozy we krwi, ponieważ większe wahania poziomu tej substancji mogą mieć fatalne następstwa.
Cukrzyca insulinozależna – jest konsekwencją niedoczynności trzustki, objawiająca się zbyt wysokim stężeniem glukozy we krwi, powyżej progu nerkowego.
Szok insulinowy – skutek gwałtownego spadku poziomu cukru może doprowadzić do konwulsji a nawet śmierci.