Pierwsza republika burżuazyjna w Europie. Przyczyny powstania w Niderlandach.

Ustrój Niderlandów opierał się na samorządzie, który istniał w każdej prowincji. Organy centralne składały się z pełnomocnika króla, generalnego gubernatora, Rady Państwa i połączonego sejmu krajowego (stanów generalnych). Niderlandy, będące najbardziej rozwiniętym regionem rzemieślniczym ówczesnej Europy, najgęściej zaludnione i liczące ponad 300 miast.
Niderlandy można podzielic na 3 regiony północ Holandie i Zelandię nastawionymi na handel, w mniejszym stopniu na przemysł, środkowy Flandrię i Brabancję silnie przemysłowo, oraz południe Luxemburg, Namur, i Artois typowo rolnicze. Centrami handlowo – bankowymi stały się przede wszystkim Amsterdam i Antwerpie.
Na początku stulecie doszło do przewrotu cen. System czynszowy panujący na wsi niderlandzkiej, doprowadził do ubożenia szlachty. Wartość realna pieniądza, które szlachta otrzymywała od chłopów się zmniejszała, co powodowało ich bogacenie, a ubożenie szlachty.
Doprowadzało to do rozkładu średniowiecznych stosunków feudalnych.
W takich warunkach prądy reformacyjne trafiały na jak najbardziej podatny grunt. Luteranizm i Zwinglianizm nie zakorzenił się tak bardzo, dopiero Kalwinizm opanował wielkie obszary kraju.
Po przekazaniu Niderlandów Filipowi II, przez Karola V ten Małgorzatę z Parmy, pełniąca rolę generalnego namiestnika (1559-67) i jej doradcę, kardynała Mikołaja Granvelliego. Na czele opozycji, religijno – narodowej stali natomiast namiestnicy prowincji - Lamoral Egmont, Philippe Hoorn i Wilhelm Orański (1533-84). Filip II dążył do "hispanizacji" Niderlandów, wbrew miejscowym tradycjom religijnym i politycznym.
Do pierwszego konfliktu doszło w latach 1557-1558 gdy Filip II zażądał wyższych podatków. Delegaci szlachty opozycyjnej udali się do regentki, żądając zaprzestania prześladowań(1566). Zawieszenie broni trwało jednak krótko, wkrótce wybuchły krwawe rozruchy(ruch obrazoburczy), Filip zdecydował się na stłumienie powstania wojskami pod wodzą ks. Alby. 22 Sierpnia 1567 wojska te wkroczyły do Brukseli. Regentka podała się do dymisji.
Pod regencją ks. Alby Rozpoczęły się kolejne lata rządów twardych i bezwzględnej polityki wobec opozycjonistów. Ścięto między innymi Egemonta i Hoorna, których Rada Zaburzeń, nazwana potem Krwawa Radą skazała na śmierć, natomiast ich majątek skonfiskowano. Jedynie Wilhelmowi Orańskiemu udało się zbiec do swoich posiadłości w Niemczech.
Kolejne lata to okres ciągłych rozgrywek pomiędzy obiema stronami i narzucania przez Hiszpanie swojej polityki w Niderlandach. W 1572 r. dochodzi jednak do przełomu, gdy Wilhelm Orański wraca do kraju i wraz z poparciem hugenotów (francuskich kalwinów) ogłasza się namiestnikiem prowincji. Szala zwycięstwa zaczęła się wówczas przechylać na korzyść opozycjonistów, bowiem „wielki rozgłos towarzyszył poczynaniom gezów morskich, zwłaszcza, gdy 1 kwietnia 1572. r. opanowali twierdze Briel na wyspie Boorne. Od tej daty rozpoczyna się wojna o niepodległość Niderlandów”.
W lipcu 1572 roku Wilhelm zawiera ze stanami Holandii i Zelandii Układ w Dordrechcie, w którym stany uznały go za namiestnika kraju i przywódcę w walce z Hiszpanami, udzieliły mu również pomocy finansowej. Okazało się po pewnym czasie ze różnice pomiędzy protestancką północą a katolickim, uciskanym przez Hiszpanów południem są już bardzo wyraźne.
W 1573 r. odwołano Albę z Niderlandów. Jego polityka przyniosła odwrotne do zamierzonych skutki. W jego miejsce zostaje powołany hrabia de Requesens, którego rządy odznaczały się już większa łagodnością, chociaż wytrwał na swoim stanowisku 3 lata (aż do śmierci), prowadząc intensywna działalność pokojową i na polach bitwy, gdy zawodziły układy. Na jego dobro można zapisać zniesienie Rady Zaburzeń.”
Kolejnym namiestnikiem został Don Juan d’ Austria, który przejął władze w okresie niezwykle trudnym, gdyż konflikt narastał coraz bardziej, a w szeregach armii hiszpańskiej zaczęło się szerzyć niezadowolenie, głównie z faktu, iż brakowało pieniędzy zarówno na działania wojenne, ale także na żołnierski żołd. Ta sytuacja doprowadziła do ataku niepłatnych żołnierzy hiszpańskich , którzy wypadli z okupowanej przez siebie cytadeli na Antwerpie, dokonując rabunków, gwałtów i mordów ludności. Wieść ta miała duży wpływ na obrady stanów generalnych, które zostały zmuszone do błyskawicznych decyzji.
Pacyfikacja Gandawska, 8 listopada – 1576, akcie obwieszczającym podjęcie walki z wojskami hiszpańskimi. Zarysowano w nim schemat przyszłych stosunków, zapowiedziano powszechna amnestię i tolerancję religijną z tym, że dwóch prowincjach, w Holandii i Zelandii uznano za religię oficjalna kalwinizm. Duże znaczenie miały dodatkowo rozporządzenia o wolnym handlu komunikacji pomiędzy wszystkim częściami kraju. W styczniu 1577 roku pacyfikacja została konfirmowana przez unie brukselską, na której został oparty „wieczny edykt”, podpisany przez nowego namiestnika Don Juana d`Austria. Potwierdzał on wszystkie wcześniejsze ustalenia, a dodatkowo uznawał ks. Wilhelma namiestnikiem Holandii i Zelandii.
Don Juan jednak wkrótce złamał pokój, na co Stany Generalne południowych prowincji przywołały na pomoc Wilhelma Orańskiego. W styczniu pod Gembloux Don Juan stoczył zwycięską bitwę z Wilhelmem, nie zmieniło to jednak sytuacji. Don Juan został otruty, a jego następcą został Aleksander Farnese(1578-92)wykorzystał rosnące sprzeczności między kalwińską północą, a katolickim południem.
Potwierdził południowym (katolickim) prowincjom ich swobody i pozyskał je dla Hiszpanii na mocy zawartej w 1579 r. unii w Arras. W opozycji do niej zawiązała się unia w Utrechcie (1579), łącząca północne, protestanckie, prowincje. W ten sposób dokonał się podział Niderlandów. Filip II skazał Wilhelma Orańskiego na banicję i wezwał do zabicia go. Unia odpowiedziała w 1581 r. proklamacją niepodległości, uwalniającą się od hiszpańskiej "tyranii i bezprawia". Wilhelm zginął jednak zamordowany w Delft (1584).
Delegaci z siedmiu Zjednoczonych Prowincji obradowali w Hadze pod przewodnictwem delegatów z prowincji Holandii (stąd nazwą tą zaczęto określać również całe Zjednoczone Prowincje). Po śmierci Wilhelma Orańskiego ster rządów przejmuje Jan van Oldenbarneveldt (1567-1619). Farnese zaatakował Zjednoczone Prowincje i zajął Flandrię i Brabancję.
W 1585 r., po upadku Antwerpii, Zjednoczone Prowincje otrzymały pomoc ze strony Anglii. Jednocześnie podjęły one walkę z Hiszpanami poza własnym terytorium, atakując ich (i portugalskie) faktorie oraz budując własne imperium kolonialne. Nawet Hiszpania zmuszona została niebawem do handlowania z wrogiem i finansowania w ten sposób wojny przeciw sobie. Holandia stawiała bardzo skuteczny opór również na lądzie. Ponadto Zjednoczone Prowincje miały, w osobie Maurycego Orańskiego (1585-1625), syna Wilhelma, genialnego organizatora i wodza.
Przeprowadzony w latach 1591-98 kontratak holenderski, wspomagany przez Anglię, zmusił Hiszpanię do odwrotu. Wskutek poniesionych klęsk Filip III zawarł dwunastoletni rozejm na korzystnych dla Holendrów i Anglików warunkach (1609).
W 1621 r. doszło do ostatecznego starcia z Hiszpanią, która przegrawszy musiała uznać nową republikę w pokoju haskim (1648).