Środowisko przyrodnicze Bydgoszczy i okolic.

1. Położenie Bydgoszczy, budowa geologiczna i ukształtowanie terenu
Województwo kujawsko-pomorskie leży na terenie podprowincji Pojezierza Wschodniopomorskiego oraz w małym stopniu na terenie Nizin Środkowopolskich. Województwo to nie stanowi odrębnego regionu naturalnego, odznacza się przejściowością cech środowiska naturalnego. Ważnym punktem położenia jest fakt, że przecinają się tu dwie doliny: pradolina Toruńsko-Eberswaldzka położona równoleżnikowo oraz dolina Wisły o orientacji południkowej. Miejsce tego przecięcia nazwano Kotliną Toruńską, w niej leżą najważniejsze miasta: Bydgoszcz i Toruń.
Budowa geologiczna tego województwa zawdzięcza swój wygląd głównie przemieszczaniu się i rzeźbieniu terenu przez lodowiec z ostatniego zlodowacenia i późniejszym przekształceniom, a także wzmożonej działalności antropogenicznej. Krajobraz składa się z licznych wysoczyzn morenowych poprzecinanych mniejszymi lub większymi dolinami i pradolinami rzecznymi. Dominują postglacjalne formy ukształtowania terenu:
moreny – tworzą żyzne gleby; formy czołowomorenowe układają się w charakterystyczny układ pasowy w orientacji równoleżnikowej
ozy – bardzo duże zróżnicowanie wielkościowe i rozmieszczenie
formy kemowe
wytopiska i rynny polodowcowe – w niektórych pozostały wody tworząc jeziora
sandry – piaszczyste powierzchnie, często położone obok rynien polodowcowych
Innymi, niekoniecznie polodowcowymi, ale jednymi z najważniejszych elementów rzeźby terenu województwa kujawsko-pomorskiego są doliny rzeczne tworzące swoisty system kotlin (m.in. Kotlina Płocka, Toruńska) i terasów. Szkodliwa działalność antropogeniczna oddziaływująca na krajobraz to głównie wyrobiska poeksploatacyjne kopalń.
Budowa geologiczna regionu jest dosyć specyficzna, głównie ze względu na przebiegającą przez województwo strefę T-T czyli grupy uskoków tektonicznych wyznaczających granicę między platformami prekambryjską i paleozoiczną. Powoduje to, że obok młodszych skał osadowych występują znacznie starsze skały z różnych okresów, dzięki czemu na niedużych głębokościach lub wręcz na powierzchni mamy sól kamienną, wapienie, charakterystyczne iły itp.
2. Powietrze i hałas
Powietrze w mieście Bydgoszczy jest dosyć zanieczyszczone, notuje się wzrost emisji dwutlenku węgla i pyłów oraz niektórych szkodliwych gazów np. dwutlenku siarki, dwutlenku azotu, w niektórych dzielnicach zanotowano przekroczenie dopuszczalnej normy; natomiast nie zaobserwowano żadnego przekroczenia stężenia azotu, benzenu czy ołowiu. Powietrze miejskie jest ogółem niekorzystne dla astmatyków i osób wrażliwych na zanieczyszczenia.
W Bydgoszczy jest duży poziom hałasu, uciążliwy dla mieszkańców, spowodowany przede wszystkim: złym stanem torowisk, zakładami przemysłowymi, niedużą odległością budynków mieszkalnych od ulic.
3. Wody
Obszar województwa kujawsko-pomorskiego znajduje się na terenie 2 najważniejszych dorzeczy Polski: Wisły (ok. 70%) i Odry. Niekiedy granica między tymi dorzeczami jest niewyraźna (następuje bifurkacja), sprawę ułatwiła budowa Kanału Bydgoskiego.
Główną osią hydrograficzną regionu jest Wisła, której dolina ma szerokość od 3 km do ok. 10 km. Na terenie województwa płynie środkowy bieg rzeki o długości 205 km. Proces regulacji zaczęto już w XIX wieku, obecnie nie ma nieuregulowanych terenów stanowiących większe zagrożenie. Najważniejszymi dopływami Wisły w tym województwie są Drwęca i Brda, która zarazem stanowi ważny element kształtujący krajobraz w Bydgoszczy i jej okolicach. Brda bierze początek w Pojezierzu Bytowskim, jej długość to 217 km, występują liczne tamy, zapory i zalewy, a w końcowym biegu (w Bydgoszczy) rzeka jest całkowicie uregulowana i łączy się z Kanałem Bydgoskim. Inne dopływy Wisły: Wda i Osa.
Najważniejszym dopływem Odry w województwie kujawsko-pomorskim jest Noteć, która łączy się poprzez Kanał Bydgoski z Wisłą. Kanał bydgoski został zbudowany w XVIII w. i kilkakrotnie przebudowany. Obecnie jest rzadko używany, a w końcowym odcinku łączy się z Brdą pod ziemią.
W województwie obecna jest także duża ilość jezior (ok. 1,4% obszaru województwa) głównie ze względu na położenie na terenie 3 pojezierzy. Występują zbiorniki wodne zarówno naturalne jak i sztuczne (np. najbardziej znany Zalew Koronowski).
Na terenie województwa występują 4 piętra wodonośne, z których można korzystać. Z zasobów czwartorzędowych pokrywa się około 80% zapotrzebowania czyli wodociągi miejskie, ujęcia komunalne. Istotne są również wody trzeciorzędowe, z których wodę pobiera m.in. Bydgoszcz. Większość wód znajduje się na głębokości od kilkunastu metrów w dolinach rzek do 100-150 m w strukturach kopalnianych.
Wody powierzchniowe miasta Bydgoszczy należą do wód pozaklasowych, jedynie Brda jeszcze przed granicami miasta ma czystość II klasy. Wody podziemne mają zróżnicowaną jakość – głębinowe I klasa i II klasa podziemne.
4. Klimat
Województwo kujawsko-pomorskie leży w strefie klimatu umiarkowanego ciepłego-przejściowego. Jego zmienność wynika ze zmiennego napływu mas powietrza z wschodu (masy powietrza kontynentalne) lub zachodu (morskie), północy (polarne) lub południa (zwrotnikowe). Dokładniej rzecz biorąc region znajduje się w obrębie klimatu Wielkich Dolin i dzieli się na 4 dzielnice: środkową, bydgoską, północno-zachodnią, północna-wschodnią.
Ogółem klimat w województwie charakteryzują następujące czynniki:
Wiatr. Przeważają wiatry zachodnie charakterystyczne dla tej szerokości geograficznej oraz południowo-zachodnie i wschodnie. Niektóre miasta (m.in. Bydgoszcz. Grudziądz) często mają zanieczyszczone powietrze gdyż położenie w kotlinach powoduje, że wiatr ma mniejsze możliwości wywiania.
Opady atmosferyczne. Województwo jest położone w większości w cieniu opadowym, wynikającym z położenia za wyżynami Pomorza (najmniej opadów jest w części południowej województwa); opady są przynoszone głównie wraz z morskim powietrzem zachodnim. Roczny wykaz opadów wskazuje, że najwięcej opadów jest latem, mało zimą.
Temperatury. Występuje dość duże zróżnicowanie – w dolinie Wisły temperatura jest najcieplejsza, najzimniej jest północno-zachodniej i wschodniej części województwa. Występuje też niewielkie lokalne zróżnicowanie lokalnych amplitud związanych z obecnością zbiorników wodnych. W dużych miastach jest wyższa roczna temperatura, głównie ze względu na większe stężenie dwutlenku węgla.
5. Gleby i ich zagospodarowanie
Województwo kujawsko-pomorskie zajmuje 1. miejsce pod względem powierzchni gruntów ornych w stosunku do pow. całego województwa. Wiąże się to ściśle z żyznością gleb, raczej sprzyjającą rolnictwu rzeźbą terenu i bogata siecią hydrograficzną.
Najczęściej występujące w tym regionie ziemie to:
gleby brunatne – powstałe dzięki działalności lodowca, występują głównie na terenach moren; średnio urodzajne, ale są glebami strefowymi, stąd jest ich bardzo dużo i są podstawą produkcji rolnej
gleby płowe – występujące w sąsiedztwie brunatnych
gleby bielicoziemne – znajdują się głownie na terenach sandrowych; bardzo mało urodzajne, bo zbudowane z jałowych piasków
czarne ziemie – najbardziej urodzajne gleby na danym terenie, często ich niewielkie kontury przedzielają pasy ziem brunatnych i płowych; powstały z różnych materiałów ale na terenach o zmniejszonym odpływie wody
gleby hydrogeniczne – występują na terenach warunkujących i powstawanie czyli nisko położonych, bezodpływowych, z wysokim poziomem wód gruntowych; gleby te mają dużą żyzność ale jedynie po osuszeniu
mady – gleby aluwialne, składające się z materiałów niesionych przez rzekę; bardzo żyzne.
W województwie kujawsko-pomorskim ma miejsce dosyć intensywna erozja gleb. Przyczynami spadku wartości gleb są m.in.: wycinanie naturalnej szaty roślinnej i zastępowanie jej roślinami uprawnymi, których uprawa bardzo intensywnie zużywa naturalne składniki mineralne ziemi, zbyt głęboka orka, wycinanie lasów itp. Jest to tzw. erozja przyspieszona spowodowana działalnością antropogeniczną.
Ogółem na terenie województwa jest zagrożone ok. 9,5% powierzchni użytków rolnych, w tym prawie 70% dobrych ziem. Istnieją różne klasy zagrożeń erozyjnych (od I do V), gdzie na danym terenie jest duże zagrożenie tą najpoważniejszą erozją. Występuje też naturalna erozja nie wyrządzająca szkód.
W mieście Bydgoszcz występuje skażenie gleby głównie w okolicach zakładów przemysłowych np. Unilever, przekroczony jest dopuszczalny poziom węglowodorów, detergentów i metali ciężkich.
6. Fauna i flora
Wiele gatunków zwierząt jest przystosowanych do życia w ściśle określonych warunkach, dlatego niszczenie ich naturalnych środowisk sprawia, że stają się zagrożone. W zależności od stopnia przekształcenia środowiska w województwie kujawsko-pomorskim rozradza się od 70-100% gatunków zwierząt mogących występować w danym regionie.
Szata roślinna województwa wykształciła się w większości dopiero po wycofaniu się ostatniego zlodowacenia. Jest wynikiem swoistej rzeźby terenu, rozmieszenia zasobów wodnych i od ok. 5 tys. lat działalności człowieka. Działalność antropogeniczna sprawia, że naturalne lasy i łąki ostały się jedynie na terenach bezwartościowych rolniczo, przykładem tego jest, że roślinnością strefową w Polsce są lasy liściaste, natomiast wtórne zasiewanie lasów spowodowało, że obecnie więcej jest lasów iglastych. Wiele gatunków roślin jest na liście zagrożonych i chronionych.
Bydgoszcz zyskała miano „Zielonego miasta” ze względu na duże połacie zieleni miejskiej na terenie miasta. Posiadamy 41 parków, zieleńców i lasów komunalnych.
7. Ochrona przyrody
Najważniejszymi formami ochrony przyrody są rezerwaty, parki narodowe, krajobrazowe i pomniki przyrody. Na terenie województwa znajduje się 77 rezerwatów przyrody o różnym stopniu zakładającym ingerencję człowieka. Istnieje 109 parków krajobrazowych, różniących się od rezerwatów tym, że jest dopuszczalna w ograniczonym stopniu działalność gospodarcza oraz najmłodszy w Polsce Park Narodowy Borów Tucholskich. Przez środek województwa przechodzi tzw. korytarz ekologiczny czyli długi pas terenów parków krajobrazowych, łączący najbardziej cenne chronione tereny; ma on umożliwić przemieszczanie się między tymi obszarami węzłowymi różnych gatunków roślin i zwierząt (m.in. ptaków, które mają w Polsce bardzo dużo rezerwatów).

Praca w oparciu o:
1. Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego (1999 r.)
2. Stan środowiska Bydgoszczy (raport z 2003 r.)
3. portal Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Bydgoszczy (http://www.wios.bydgoszcz.pl/)