Pismo w starożytnym Egipcie

Najstarsze zabytki piśmiennictwa pochodzą z III tysiąclecia p.n.e., co nie wyklucza prawdopodobieństwa, iż Egipcjanie znali pismo już wcześniej. Pismo egipskie czyli hieroglify, należy do najstarszych na świecie. Hieroglify miały początkowo charakter obrazowy (ideograficzny), co oznaczało iż jeden znak odpowiadał (zazwyczaj) jednemu wyrazowi. Hieroglifów używano głównie jako pisma monumentalnego dla tekstów religijnych.

Starożytni Egipcjanie używali papirusu jako materiału piśmienniczego oraz kamienia do tworzenia napisów pomnikowych (np. w grobowcach faraonów). Najstarszy zwój papirusowy z zapisanymi hieroglifami pochodzi aż z ok. 2400 r. p.n.e.

Znaki na papirusie rysowano za pomocą cienkiej trzcinki, ściętej ukośnie przy końcu. Ponieważ było to bardzo nietrwałe narzędzie, pisarz egipski musiał mieć cały ich zapas, który układał na specjalnej palecie.

Na tejże palecie znajdował się również barwnik (ówczesny atrament), sporządzany z sadzy zmieszanej z żywicą, tartą gumą i wodą. Jak dowodzą znaleziska z tego okresu farba ta jest bardzo trwała , do dziś papirusy sprzed kilku tysięcy lat zadziwiają niezwykłą barwą i połyskiem pisma.

Z czasem hieroglify uległy uproszczeniom. Jedną z form pisma ukształtowaną w starożytnym Egipcie ok. trzeciego tysiąclecia p.n.e. było pismo hieratyczne, używane głównie na potrzeby handlu, ze względu na prostotę i łatwość utrwalania. Stosowano w nim proste i pochyłe znaki, stąd nazywa się je także kursywą.

Pismo hieratyczne utrwalano najczęściej na zwojach i arkuszach papirusowych, ostrakonach.

Stosowano do tego pędzelek z trzciny i "czarnego tuszu". Pismo to dominowało do przez dwa i pół tysiąca lat, dopiero ok. 600 r. p.n.e. zostało wyparte przez demotykę. Od tego okresu używano go jedynie do tekstów o charakterze religijnym, stąd wzięła się nazwa pisma hieratika (zapis kapłański). Najpóźniejsze dokumenty hieratyczne pochodzą z III w. n.e.. Hieratyka była zapisywana w układzie pionowym a od okresu XII dynastii - poziomym (od prawej do lewej).

Pismo demotyczne (ludowe) ukształtowało się w VII w. p.n.e., stopniowo wypierając pismo hieratyczne. Było ono jeszcze bardziej uproszczone. Demotykę zapisywano na ostrakonach,i papirusach, później na stelach kamiennych do napisów nagrobnych. Dokumenty demotyczne to głównie pisma o treści prawniczej, administracyjnej i handlowej. Od Okresu Ptolemejskiego stosowano ją również do tekstów literackich, naukowych i religijnych. Pisząc używano kalamusa (trzcinowego pióra) a wcześniej pędzelka.

Od III w. n.e. język egipski zapisywano alfabetem greckim dodając siedem nowych znaków. Pismo to nazwano koptyjskim (od Koptów - chrześcijan egipskich) Pismo koptyjskie stosowane było najczęściej do korespondencji prywatnej, urzędowej, do dokumentacji urzędowej administracyjnej. Rzadko spotyka się utrwalone tym pismem teksty literackie lub naukowe. Podkładem pisarskim dla pisma koptyjskiego były: papirus, pergamin, ostrakony, tabliczki drewniane oraz papier i pergamin. Znaki tego pisma mają orientację poziomą od lewej do prawej, bez odstępów między wyrazami.

Pismo egipskie czyli hieroglify pozostawało tajemnicą aż do 1822 r., kiedy to odczytał je Jean Francois Champollion (1790-1832), posługując się m.in. kamieniem z Rosetty odkrytym w czasie inwazji napoleońskiej na Egipt w 1798 r. Kamień ten - czarna bazaltowa płyta wielkości ok. 110 cm x 76 cm x 30 cm, zawierał tekst powtórzony trzykrotnie w językach: egipskim i greckim. Demotyka jest jednym z trzech charakterów pisma wyrytych w sławnym kamieniu obok hieratyki i alfabetu greckiego. Kamień z Rosetty posłużył za słownik grecko - egipski i umożliwił odczytanie hieroglifów. Okazało się, że hieroglify reprezentują nie tylko słowa, ale i dźwięki.

Zachowały się ślady instytucji sprawującej za czasów Cheopsa funkcję dzisiejszego archiwum i biblioteki. Ślady takiego zbioru zachowały się również z okresu 1411 - 1358 p.n.e. Książka egipska posiadała wówczas formę zwoju. Najpopularniejszym rodzajem książki była tzw. Księga umarłych, którą wkładano do grobu jako pomoc w wędrówce do królestwa cieni. Treścią jej były teksty święte i modlitwy wzbogacone charakterystycznymi ilustracjami. Za czasów Ramzesa II (1348-1281 p.n.e.). na ścianach sali bibliotecznej wykuto najstarszy katalog biblioteczny zawierający 37 tytułów. Podobna biblioteka istniała w świątyni bogini Izydy. W pobliżu Teb natrafiono na dwa groby, z których tytuły podawały słowo bibliotekarz, prawdopodobnie byli to ojciec i syn.

Trzcina papirusowa osiągała wysokość kilku metrów. Z jej łodyg tworzono arkusze, które następnie łączono w zwoje powleczone klejem dla lepszej przejrzystości pisma. Najstarsze zachowane zabytki piśmiennictwa na papirusie pochodzą z ok. 2400 r. p.n.e., prawdopodobnie wtedy już był powszechnie używany. Egzemplarze najstarszych zwojów zachowały do dziś miękkość i giętkość umożliwiając ich zwijanie i rozwijanie. Teksty literackie często umieszczano ze zmarłym w sarkofagu, gdzie mogły doczekać czasów współczesnych.