Przywileje szlacheckie

Przywileje stanowe, ziemskie, akty prawne wydawane przez monarchów na rzecz całego stanu rycerskiego (szlacheckiego). P.sz., obok liczebności i aktywności szlachty, miały decydujący wpływ na uzyskanie przez szlachtę dominującej pozycji w państwie. Przywileje zwalniały otrzymujących je od obciążeń, uchylały wobec nich obowiązujące prawo, nadawały specjalne uprawnienia. W Polsce wydawane były już od schyłku XII w. poszczególnym osobom (->immunitety), grupom, dzielnicom, bądź jak w przypadku przywileju budzinskiego z 1355, wszystkim stanom państwa. Za pierwszy p.sz. uznaje się przywilej koszycki 1374; wydany został w zamian za wyrażenie zgody na powołanie na tron jednej z córek Ludwika Węgierskiego. Przywilej koszycki przynosił szlachcie poważne zwolnienia z obciążeń obciążeń znaczące uprawnienia: zwolniona została od płacenia jedynego stałego podatku gruntowego z wyjątkiem 2 gr z łanu uprawianego przez chłopów oraz z obowiązku pomocy przy budowie umocnień (zamków); władca zobowiązywał się do wykupienia z niewoli rycerza, jeśli został pojmały w czasie wyprawy zagr., do powierzania urzędów starościńskich tylko pol. Szlachcicom, a także do utrzymania w całości obszaru państwa. Nadanie tego przywileju szlachcie wynikało z jej znaczenia w Polsce, a miało ważny wpływ na równouprawnienie i integrację całego stanu. Stan szlachecki stawał się odtąd głównym partnerem władcy i jednocześnie gwarantem integralności terytorialnej kraju. Sprawy związane z następstwem tronu, które stanowiły podstawę przywileju koszyckiego miały też wpływ na wydanie następnych przywilejów, przywilejów zwł. Piotrkowskiego 1388, jedlneńskiego 1430 i krakowskiego 1433. Przywilej piotrkowski zobowiązywał króla do wykupowania rycerza z niewoli również, jeśli dostał się do niej w czasie wojny w granicach Polski, zabraniał powierzania urzędów starosty i sędziego ziemskiego ziemskiego danej ziemi jednej osobie. Najwięcej przywilejów uzyskała szlachta w ostatnim okresie panowania Władysława Jagiełły. Prawie każdy ogólnokrajowy jej zjazd, zwł. Gdy było to zgromadzenie pospolitego ruszenia na kolejną wyprawę, przynosiło jej nowy akt gwarantujący wzrost uprawnień polit., co umniejszało władzę króla, bądź też uprawnień gosp. i sądowo-administr. Umacniających pozycję stanu szlacheckiego kosztem innych stanów. Przywilej czerwieński 1422 zabraniał władcy konfiskowania dóbr szlacheckich, o ile nie orzekł tego prawomocnym wyrokiem sąd. Przystąpienie przez szlachtę do organizowania folwarków było podstawą przywileju wareckiego 1423. Uzyskała ona wówczas możliwość wykupu sołectw, czyli możliwość przejęcia najlepszej ziemi i pozbycia się poważnej konkurencji w produkcji zboża towarowego. Wyjątkowej wagi był przywilej jedlneński z 1430, który wśród potwierdzenia i rozszerzenia dotychczasowych zawierał zobowiązanie króla, że nikogo spośród szlachty nie uwięzi bez wyroku sądowego (neminem captivabimus nisi iure victum), chyba, że zostanie on pojmały na gorącym uczynku. Był to fundament wolności szlacheckiej, a zarazem jeden z pierwszych na świecie aktów normujących podstawowe prawa człowieka. Przywilej krakowski z 1433 potwierdzał wszystkie dotychczasowe, uwypuklając wyłączność szlachty do sprawowania urzędów państw., ziemskich ziemskich niektórych kościelnych oraz jej prawo do wybierania kandydatów do urzędników sądowych ziemskich, spośród których król dokonywał nominacji. Wiek XV był okresem umacniania roli sejmików ziemskich ziemskich przeciwstawiania ich sejmom walnym, na których decydujący głos miała rada królewska. Dlatego, gdy po klęsce Chojnickiej, która wykazała słabość pospolitego ruszenia, król domagał się nadzwyczajnych podatków za wojsko najemne, szlachta w zamian za zgodę na nie, wymogła przywileje cerekwicko-nieszawskie 1454, podnoszące znaczenie sejmików. Odtąd zwoływanie pospolitego ruszenia, nałożenie podatków oraz ustanowienie nowych praw mogło nastąpić jedynie za zgodą sejmików ziemskich. Ograniczeniom uległy wciąż jeszcze istniejące większe uprawnienia możnowładców. Za ostatni p.sz. uznawaly jest przywilej(statut) piotrkowski 1496.