Najważniejsze terminy literackie (b)

Bajka- utwór pisany prozą lub wierszem, którego bohaterami są najczęściej zwierzęta, ludzie bądź przedmioty. W Polsce bajka ze względu na swój dydaktyczny charakter szczególną popularność zyskała w literaturze oświecenia.

Bajronizm- zespół tendencji literackich, odnoszących się zwłaszcza do formy gatunkowej i kompozycji dzieła literackiego oraz bohatera i obrazu autora, zawartego w tekście, ukształtowany za sprawą twórczości i poczynań poety G.G. Byrona.

Ballada- gatunek synkretyczny, łączący w sobie cechy różnych rodzajów literackich: epiki, liryki i dramatu. Ballada wywodzi się z twórczości ludowej, początkowa śpiewana, występowała zwłaszcza w folklorze Anglii i Szkocji.

Barbaryzm- wyraz lub zwrot, pochodzący z innego języka niż ten, w którym sformułowana jest dana wypowiedź.

Bardowie- poeci, pieśniarze starożytnej Galii oraz celtyckich plemion Irlandii, Szkocji, Walii. Działali na dworach książęcych, wchodzili w skład warstwy kapłańskiej.

Barok- kierunek w kulturze eur. XVII i 1 poł. XVIII w., zapoczątkowany we Włoszech w 2 poł. XVI w.; objął także niektóre kraje Ameryki Łacińskiej. Słowo barok, o nie wyjaśnionej do czasów obecnych genezie, pojawiło się w XVII w. i pierwotnie oznaczało dziwactwa, nieregularności w sztuce; termin użyty w estetyce w poł. XIX w. (J. Burckhardt, W. Lbke) na określenie zwyrodniałego stylu renesansowego. Do rehabilitacji baroku przyczyniły się studia C. Gurlitta i H. Wlfflina (Renaissance und Barock 1888, wyd. 5 1961). Nazwy barok jako stylu lit. użył E. Porębowicz w monografii o J.A. Morsztynie (1893). O baroku jako epoce kultury pisał po raz pierwszy B. Croce (1929), choć jego cechy uważał za zaprzeczenie artyzmu. Badania nad barokiem wskazują na związki między zjawiskami zachodzącymi w sztuce i literaturze a innymi dziedzinami kultury, myśli społ. i życia społ. w różnych państwach i społeczeństwach, czego wynikiem był odmienny charakter epoki w różnych kulturach nar. (problematykę baroku w krajach słow. podjęli E. Angyal, D. ievsky). A. Hauser wyróżnił barok dworsko-katol. i mieszczańsko-protest.; pierwszy sensualistyczny (monumentalno-dekor.), drugi klasycyst. (gł. we Francji). Kultura baroku kształtowała się pod wpływem sporów rel. (reformacja i kontrreformacja), teol. (zagadnienie stosunku Biblii do nauki, jansenizm, gallikanizm) i filoz. (krytyka filozofii klas. i scholastyki w imię subiektywizmu i sceptycyzmu). Rozwój nauk przyr. sprzyjał próbom tworzenia swoistej syntezy wiedzy, w której kluczowe stawały się mat. pojęcia nieskończoności i skończoności (Kartezjusz). W teologii kontynuowano dyskusję wokół zagadnienia łaski, wolnej woli i predestynacji. W sferze rel. wyrazem baroku stała się tzw. pobożność barok. odznaczająca się m.in. uczuciowością, tryumfalizmem, moralizatorstwem i przewagą obrzędu liturgicznego nad refleksją wokół gł. prawd wiary.

Baśń- jeden z najważniejszych gatunków epiki ludowej. Treść baśni jest związana z wierzeniami magicznymi, występują w nich siły i zjawiska nadprzyrodzone. Czas i miejsce akcji w baśni są nieokreślone. W baśniach znalazły wyraz dawne wierzenia i pewien system zasad moralnych.

Behawioryzm- jeden z kierunków psychologicznych XX w., ukształtowany w Ameryce, zakładający niemożność poznania procesów psychicznych człowieka.

Beletrystyka- 1. W znaczeniu historycznym: ogół utworów zaliczanych do literatury pięknej. 2. W znaczeniu współczesnym: utwory narracyjno-fabularne prozą (powieści, nowele, opowiadania), zwłaszcza lżejsze, popularne.

Bergsonizm- nazwa kierunku filozoficznego z przełomu XIX i XX wieku, pochodząca od nazwiska francuskiego filozofa H.Bergsona.

Bestiarium- gatunek rozpowszechniony w literaturze średniowiecza: alegoryczno-dydaktyczna opowieść o zwierzętach realnych lub fantastycznych, służący popularyzowaniu zasad etyki chrześcijańskiej.

Bestseller- książka, która w danym okresie uzyskuje największą liczbę sprzedanych egzemplarzy, odnosząca sukces wydawniczy.

Biały kruk- nazwa używana na oznaczenie szczególnie rzadkich i cennych egzemplarzy druków i publikacji.

Biblia- 1. księga mająca dla kogoś duże znaczenie; 2. pot. książka dużych rozmiarów, gruba; 3. przen. książka dająca komuś wzory do naśladowania.

Biblistyka- dział wiedzy na temat Biblii, dziedzina wiedzy religijnej równoległa do teologii.

Bibuła- publikacja, drukowana w konspiracji, podziemna, nielegalna, tajna, drukowana zwykle na cienkim, bibułowym papierze, by łatwiej ją było transportować i ukrywać.

Biografia- opowieść o życiu jakiejś postaci rzeczywistej, najczęściej wybitnej. Może mieć ona cel dydaktyczny, panegiryczny lub informacyjny.

Biogram- encyklopedyczny lub słownikowy artykuł, dotyczący życia, działalności, twórczości, dokonań danej osoby.

Bohater liryczny- postać literacka przedstawiona w utworze lirycznym, zawierającym elementy fabularne, będąca przedmiotem wypowiedzi – „on”.

Bohater negatywny- postać literacka, obdarzona takimi cechami i działająca w takich sytuacjach, by czytelnik nie mógł się z nią solidaryzować.

Bohater pozytywny- postać literacka skonstruowana w tak sposób, by czytelnik mógł się z nią solidaryzować i uznać za wzór do naśladowania.

Bohater romantyczny- literacka postać, charakterystyczna dla literatury romantyzmu; indywidualista, idealista i buntownik o bogatym życiu duchowym, wyrastający ponad przeciętność, skłócony ze światem.

Bohater zbiorowy- zespół postaci, występujących w utworze i reprezentujących określone środowisko czy grupę społeczną.

Bon Mot- sugestywne i dowcipne sformułowania, trafnie użyte w odpowiedniej sytuacji.

Bowaryzm- termin pochodzący od nazwiska tytułowej bohaterki powieści G. Flauberta „Pani Bovary”.

Brewiarz- katolicka księga liturgiczna, zawierająca psalmy, hymny, lekcje, modlitwy, podzielone według pór dnia.

Broszura- w terminologii księgarskiej książka w miękkiej oprawie lub nieoprawiona, złożona z kilku arkuszy. Potocznie to niewielka publikacja o treści informacyjnej, adresowana do szerokiej publiczności.

Brzydota- w sztuce kategoria estetyczna, rozpatrywana w opozycji do piękna i obejmująca te zjawiska, które są zaprzeczeniem kryteriów piękna.

Bulla- pierwotnie okrągła, metalowa pieczęć, dołączona do ważnych dokumentów, potem pismo papieskie w języku łacińskim, dotyczące ważnych problemów Kościoła.

Burleska- komiczny utwór, często o zabarwieniu satyrycznym, operujący wulgarnością, pospolitością; karykaturą, groteską, hiperbolą.

Bylina- podstawowy gatunek rosyjskiej poezji ludowej, epickiej, opiewającej czyny bohaterów. Byliny mają charakter fabularny, układają się w cykle, dotyczą dziejów Rusi XI-XVI w. Ich bohaterowie nie są postaciami rzeczywistymi, lecz tworami ludowej wyobraźni, wyposażonymi w nadludzkie możliwości.