Czym jest świadomość ludzka? Czy świadomość może istnieć niezależnie od ciała?

ŚWIADOMOŚĆ - to stan, w którym jednostka, takich jak własne procesy myślowe, oraz zjawisk zachodzących w środowisku zewnętrznym i jest w stanie reagować na nie. Jest to zdolność umysłu do odzwierciedlania obiektywnej rzeczywistości.

FILOZOFIA ŚWIADOMOŚCI - ogólna nazwa tych nurtów filozoficznych, które osią swych badań i punktem wyjścia czynią świadomość. Za dziedzinę przeciwstawną uchodzi filozofia bytu.

Świadomość w filozofii, w sensie fenomenologicznym to bliskoznacznik słowa „przytomność” (np. w określeniu „stan przytomności”), oznacza właściwe podmiotowi poczucie aktualnego przeżywania lub bezpośredniego doznawania czegoś, poczucie obecności czy zachodzenia czegoś w polu jego wewnętrznej percepcji.
Świadomość bywa przyrównywana do światła: jak ono - coś odsłania, wydobywa z mroku nieświadomości (nieuświadomienia), ma też różne stopnie intensywności, wyraźności, zasięgu. Może ona oznaczać:

tzw. strumień świadomości, czyli ciąg uświadamianych stanów i aktów przynależnych do pewnego ja;
ów moment każdego stanu czy aktu świadomego, dzięki któremu stan ten czy akt jest właśnie świadomy - jest to świadomość w ściślejszym znaczeniu;
zdolność do uświadamiania sobie czegoś, gotowość świadomego przeżywania, czyli przytomność.

Świadomości nie należy utożsamiać z samoświadomością rozumianą jako różne sposoby poznawania własnej psychiki, dotyczy to szczególnie świadomości spontanicznej - świadomości samego siebie, dzięki której podmiot zdaje sobie sprawę z własnej tożsamości.
Świadomość może mieć charakter aktowy (np. akt poznania, akt decyzji, akt wyobrażania sobie czegoś) lub nieaktowy (np. nastrój, czysto bierne doznanie wrażenia, świadomość tła tego, co aktowo dane).

W ujęciu historycznym

Elementy pojęcia świadomości pojawiają się już w III w. n.e. u Plotyna, który odróżniał naturę duszy od wiedzy, jaką ma ona o własnej naturze. Wg niego, niecielesna dusza ulega podwojeniu. Dusza z jednej strony naśladuje umysł, szukając w nim swojego wizerunku, z drugiej zaś strony chce mieć swój świat, tworzy sobie jego ciało z własnego światła i oświeconej nim mrocznej materii. Wyższa część duszy nadal pozostaje wpatrzona w umysł, a tworzy świat zmysłów dusza niższa, natura. Świat zmysłów powstaje dzięki podziałowi duszy.
Elementy pojęcia świadomości pojawiają się również u Epikteta mówiącego o wewnętrznej władzy umysłu, dzięki której poznaje on sam siebie i zarazem wszystkie inne rzeczy.
Właściwe pojęcie świadomości pojawia się w czasach nowożytnych w koncepcjach filozoficznych Rene Descartesa (Kartezjusza) i Johna Locke. Kartezjusz utożsamiał świadomość z myśleniem. Człowiek składa się z dwóch odrębnych elementów: duszy i ciała, czyli substancji myślącej oraz substancji rozciągłej. Oba te elementy należą do odmiennych porządków - duchowego i fizycznego i nie ma między nimi możliwości komunikacji i przenikania.

„Uczy mnie natura przez owe wrażenia bólu, głodu, pragnienia itd., że ja nie jestem tylko obecny w moim ciele, tak jak żeglarz na okręcie, lecz że jestem z nim jak najściślej złączony i jakgdyby zmieszany, tak że tworzę z nim jakby jedną całość”.
R. Descartes, Medytacje…

John Locke uważał świadomość za bezpośrednią wiedzę o zawartości własnego umysłu. Nie uznawał on istnienia jakichkolwiek idei wrodzonych. Twierdził, że jakkolwiek znamy rozmaite ogólne zasady, to u podstaw poznania znajdujemy ostatecznie te idee, które odpowiadają wrażeniom zmysłowym. Nawiązywał on do arystotelizmu i rozumienia umysłu jako czystej, niezapisanej tablicy (tabula rasa).

„Załóżmy, że umysł jest czystą kartą, nie zapisaną żadnymi znakami, że nie ma on idei; jak się dochodzi do tego, że je zdobywa? (…) Odpowiadam na to jednym słowem: z doświadczenia”.
J. Locke, Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego

Później terminem świadomość oznaczano nie tylko bezpośrednią wiedzę o zjawiskach we własnym umyśle (wrażeniach, myślach, emocjach, obrazach), ale i same te zjawiska. Takie pojęcie świadomości było podstawą XIX-wiecznego programu psychologii opartej na introspekcji (introspekcjonizm), w którym świadomość stała się synonimem psychiki. Psychologami introspekcyjnymi byli W. Wundt i E. B. Titchener.
Programowi introspekcjonistów przeciwstawiał się behawioryzm, ignorujący istnienie świadomości i proponujący w zamian badanie zależności między bodźcami a reakcjami.
Ważnym impulsem dla rozważań o świadomości było powstanie psychoanalizy (Z. Freud, C. G. Jung), podkreślającej obecność w świadomych przeżyciach i nieświadomych działaniach motywów, pragnień wypływających z popędów (Freud) oraz form nieświadomości zbiorowej, czyli archetypów (Jung). Ujawniają się one w niekontrolowanych czynnościach i wypowiedziach, snach, przeżyciach o charakterze religijnym i artystycznym.
W tym momencie podważono przekonanie, jakoby świadomość była bezpośrednią wiedzą o zawartości umysłu, bądź też samą ową zawartością, zawężając w końcu stosowalność pojęcia świadomości do jego uchwytnego empirycznie i weryfikowalnego desygnatu - pola świadomości indywidualnej w danym momencie.
Na początku XXw. E. Husserl oparł na pojęciu świadomości projekt fenomenologii, czyli systematycznych badań sposobów prezentowania się różnego typu przedmiotów w świadomym doświadczeniu.
W sprawie genezy świadomości wypowiedział się marksizm, rozstrzygając, iż świadomość, której istotę stanowi zdolność do symbolicznego odzwierciedlania doświadczenia, jest funkcją wysoko zorganizowanej materii, a jej powstanie jest związane z wykształceniem się mowy (systemu językowej reprezentacji świata) w następstwie rozwoju społecznych form działalności człowieka (praca zespołowa).
Karol Marks do przedmiotów rozważań klasycznej filozofii dodawał analizy ekonomiczne, socjologiczne, politologiczne, historyczne, np. tradycyjny spór o pojmowanie świadomości rozstrzygał poprzez wskazanie na jej zakorzenienie w bycie materialnym, w charakteryzujących ów byt właściwościach, cechach. Jeżeli bytem materialnym świadomości grupowej jest życiowa działalność, zwłaszcza działalność produkcyjna, to forma i treść tej świadomości odzwierciedlać będą stosunki panujące w owej grupie społecznej. Zmiana stosunków w grupie pociąga za sobą zmianę świadomości, ale Marks mówił też o procesie odwrotnym: świadomość (np. filozofia, nauka, religia) jest też „siłą materialną” dysponującą możliwością oddziaływania na byt materialny, na stosunki społeczne.

W ujęciu religijnym

Zarówno religia chrześcijańska, jak i religie wschodu w swoich teoriach ujmują problem świadomości. Religie te, każda na swój sposób, tłumaczą w swych dogmatach istnienie życia (świadomości) po śmierci.
Chrześcijaństwo w swych doktrynach powołuje się na istnienie płaszczyżn świadomości pośmiertnej (niebo, piekło, czyściec) przeznaczonych dla swoich wyznawców. W zależności od swych życiowych poczynań, człowiek może trafić do nieba (które chrześcijanie utożsamiają z miejscem spokoju duszy) lub do piekła (gdzie czeka na niego wieczny „płacz i zgrzytanie zębów”). Dusze, które pozostają w grzechu lecz ich myśl (choćby w chwili śmierci) dąży do Boga - dobra, trafia do czyśćca, skąd już prosta droga do nieba.
Buddyzm pojęcie życia po śmierci interpretuje w odmienny sposób niż chrześcijaństwo. Mianowicie dusza ludzka zmienia „opakowanie” cielesne, by z wcielenia na wcielenie móc swą mądrością dorównać tworowi boskiemu. Reinkarnacja to odradzanie się duszy zmarłego człowieka w innym ciele, wędrówka dusz przez kolejne wcielenia. Kolejne wcielenia nie muszą mieć postaci ludzkiej, w zależności od czynów mogą one przyjąć również formy zwirząt. Nie mogą stać się roślinami, czy kamieniami ponieważ te nie posiadają świadomości.