Nastroje młodopolskie w poezji tego okresu.

Przełom wieku na zachodzie Europy przyniósł nastroje zagrożenia, niepokoju i pesymizmu. Młode pokolenie końca wieku XIX czuło się zawiedzione. Ideały poprzedniej epoki doprowadziły do przerostu w sferze materialnej, utrwalenia się pozycji mieszczaństwa z jego płytkimi ograniczonymi dążeniami i konserwatyzmem. Jednym z przejawów nowej epoki był bunt przeciw zastanemu światu i jego obyczajowości. Artyści demonstrowali przeciwko postawom filisterskim, obłudzie, głosząc bezwzględny kult sztuki, która nie miała być ani tendencyjna i umoralniająca, ani użyteczna i demokratyczna. Prowokowali też często opinię publiczną stylem życia, swobodą obyczajową, nawet strojem. Wyrażała się w tym chęć ucieczki od zmaterializowanego świata burżuazji w krainę czystego piękna. Liryka była w omawianym okresie rodzajem dominującym. Występowała nie tylko w tradycyjnych formach poetyckich, lecz również przenikała do prozy i dramatu. Sztuka poetycka tego czasu to przede wszystkim sztuka słowa, poszukiwanie form kunsztownych i ozdobnych. Poeci przywiązywali dużą wagę do rytmu wiersza i melodii słów. Wyrazy dźwiękonaśladowcze miały nadawać wierszowi melodię współbrzmiącą z nastrojem (Leopold Staff "O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny"). Były to na ogół nastroje dekadenckie, pesymistyczne, wyrażające wspomniane już lęki epoki - zwątpienie, rozpacz. Od przerażającej, płaskiej rzeczywistości uciekali poeci w świat czystego piękna. Było to zafascynowanie Orientem (Nirvana) i przyrodą, zwłaszcza tatrzańską. Te właśnie tony szczególnie wyraźne są w wierszach Kazimierza Przerwy-Tetmajera

Poezja Młodej Polski przekazywała sposób emocjonalnego reagowania na rzeczywistość, mówienia o niej tonem wzniosłym, metaforycznym, w utworach pełnych niedomówień i symboli. Obok akcentów dekadenckich, parnasistowskich, franciszkańskich, obecne w niej były tony rewolucyjne, narodowo-społeczne. Szczególna dbałość o formę doprowadziła do ukształtowania się takich konstrukcji jak: wiersz wolny, toniczny, sylabotoniczny. Utwory poetyckie odznaczały się plastycznością i muzycznością, dzięki rytmice a także wyszukanym rymom. Młoda Polska była epoką pełną sprzeczności. Twórcy powoływali się często na tradycję romantyzmu, z której przejęli kult silnej indywidualności, twórcy skłóconego ze społeczeństwem, nie dorastającym do niego. Bliskie romantyzmowi było też poszukiwanie ideału, duszy, wartości metafizycznych. Bezpośrednio z tradycji polskiego romantyzmu wyrastało zaangażowanie artystów w sprawę przyszłości narodu. Wyrażając nieufność wobec poznania naukowego, podejmując próby wyjścia poza zasadę realistycznego odtwarzania rzeczywistości. Wybitni pisarze nie rezygnowali jednak z bezpośredniej obserwacji społeczeństwa, przekonani o znaczeniu poznawczej funkcji literatury. Postacie w powieściach i dramatach neoromantycznych bywały niekiedy konturowe, bez skazy, wyrastające ponad przeciętność, często też cierpiące na "Chorobę woli", poddające się wrażeniom, kierujące instynktem. Sytuacje, zmagania się, walki o byt, rejestracja różnego typu patologii (brud, choroby, okrucieństwo), fotograficzność w przedstawianiu rzeczywistości - wywodzą się z naturalizmu. Charakter impresjonistyczny ma często występując w tych utworach kompozycję otwartą, liryczny język prozy, a także swego rodzaju odbicie psychiki postaci w otaczającej ich rzeczywistości. Swego rodzaju syntezą obsesji dekadenckich jest jego wiersz "Koniec wieku XIX" Kazimierz a Przerwy - Tetmajera. Podmiot liryczny tego wiersza jest człowiekiem zagubionym i słabym. Przytłacza go świat, o którym pozornie wie wszystko, ale któremu nie jest w stanie się przeciwstawić. Uwolnienie od nastrojów dekadenckich odnajdujemy w lirykach tatrzańskich, urzekających muzycznością wiersza i plastycznością obrazu ("Anioł Pański", "Melodia mgieł nocnych").Znaczną część twórczości Tetmajera stanowią erotyki. Miłość jest w nich przedstawiona jako najwyższa ekstaza, ale jednocześnie cierpienie i walka płci. Obok nurtu impresjonistyczno-symbolicznego w poezji młodopolskiej obserwujemy też występowanie tendencji parnasistowskich. Wyrażają się one w sięganiu do wzorów klasycznych oraz form, np. sonetu. Najbardziej 'klasyczny' spośród poetów Młodej Polski był Leopold Staff. Klasycyzm Staffa polegał głównie na uchwyceniu harmonii między człowiekiem i światem, równowadze i spokoju. Wiersze z pierwszego okresu twórczości poety były w tonie dekadenckiego smutku i bezradności ("Deszcz jesienny").Z czasem w poetyckiej osobowości Staffa zwycięża umiarkowana radość, pogodna ugoda ze światem. Przemianie podlegał też stosunek do świata Jana Kasprowicza. Wiersze jego z pierwszego okresu twórczości, utrzymane w tonie protestu społecznego, ukazywały niedolę wsi. W następnym okresie poeta zbliżył się do symbolizmu. Sonety z cyklu "Krzak dzikiej róży" są najdoskonalszym w polskiej literaturze przejawem tego kierunku. W ostatnim okresie życia i twórczości przyjął wolną od buntu postawę franciszkańskiej afirmacji życia. "Księga ubogich" - w filozofii i poetyce nawiązująca do postawy i sposobu myślenia człowieka prostego - wyraża ugodę ze światem i radość codziennego, spokojnego bytowania. Leopold Staff w wierszu "Kowal" z tomu "Sny o potędze" przełamuje postawę dekadencką czyli "słabość", "chorą niemoc", "skazę", "pęknięcie". Symboliczny kowal obrabia psychikę; "drogocenny kruszec" zmienia się w serce, które ma być "hartowne, mężne, dumne, silne". Utwór jest pełen dynamiki, stał się manifestem samodoskonalenia i "woli mocy". Staff wzywa człowieka do odnowy i kształtowania własnego wnętrza, heroizmu i aktywności. "Deszcz jesienny" tworzy nastrój smutku, melancholii, znużenia i monotonii. Deszcz jest "jednaki, miarowy, niezmienny"; jest "szklanym płaczem". Obraz przyrody łączy się ze stanem emocjonalnym podmiotu mówiącego - autor stosuje psychizację krajobrazu.

Poeci Młodej Polski poruszali szerokie spektrum tematyczne - rola i zadania sztuki, pejzaż, folklor, problemy społeczne i egzystencjalne człowieka końca wieku XIX, miłość, katastrofizm, antyk, Biblia. Inspiracje czerpano z przyrody, filozofii i kierunków artystycznych epoki. Poetykę cechuje muzyczność, analogia, synestezja, wizyjność, symbolizm, naturalizm, nastrojowość, impresja i ekspresja.