Przeznaczenie, przypadek, czy świadomy wybór – co decyduje o naszym losie na podstawie wybranych utworów literackich.

Pytanie, co decyduje o losie człowieka jest często powtarzane. Gnębi nas ono szczególnie w trudnych chwilach, kiedy zastanawiamy się, dlaczego akurat nas spotkało nieszczęście. Zastanawiamy się również, dlaczego urodziliśmy się w tej rodzinie i wychowywaliśmy w tym środowisku. Dlaczego ten, a nie inny kraj jest naszą ojczyzną i czemu nie żyjemy w innej epoce? Te czynniki są niezwykle istotne przy rozpatrywaniu losów jednostki. Kolejnym pytaniem jest, co wydarzyłoby się gdybyśmy w którymś momencie życia postąpili inaczej. Niestety, nie możemy poznać odpowiedzi na żadne z tych podstawowych pytań. Pozostaje nam jedynie spekulować. Jednak nie ulega wątpliwości, że silna wola, nonkonformizm i odważne decyzje kształtują życie jednostki.

Gatunkiem literackim, którego zasadniczą cechą jest konieczność dokonania wyboru jest grecka tragedia. Chodzi tu o wybór szczególny, bohater tragedii musi wybrać między dwiema wartościami pozytywnymi i o dużym znaczeniu. Ponadto nie ma możliwości pójścia na kompromis. Każde posunięcie prowadzi do klęski bohatera. Przykładem jest „Antygona”, w tym utworze dwie postaci zostały postawione przed koniecznością dokonania wyboru. Są to Antygona i Kreon. Bohaterka pragnie pochować ciało zmarłego w brata, Polinejkesa. Ponieważ Polinejkes był zdrajcą, Kreon - król zakazuje jej grzebania zwłok. Dochodzi do konfliktu między prawem boskim, nakazującym grzebanie zwłok a prawem ludzkim, wydanym przez króla. Antygona, jeśli pochowa ciało zostanie skazana na śmierć. Z drugiej strony, jeśli tego nie zrobi, ściągnie na siebie gniew bogów. Kreon również znajduje się w trudnym położeniu. Wydał zakaz zgodny z interesem państwa i zasadami praw ludzkich. Jego decyzja była jednak wydana wbrew prawu boskiemu. Gdyby się z niej wycofał, naraziłby się na utratę autorytetu wśród obywateli Teb. To byłoby zagrożeniem dla spokoju państwa. Ta sytuacja doprowadziła do klęski obydwu bohaterów. Antygona po pochowaniu brata została uśmiercona. Kreon stracił syna i żonę, którzy nie potrafili mu wybaczyć bezduszności w stosunku do Antygony. W przypadku tej historii nie istniało słuszne rozwiązanie. Jakikolwiek wybór prowadziłby bohaterów do katastrofy. Jak już powiedziałam, wybór jest konieczny, ale niestety nie ma wpływu na ostateczny los bohaterów. Klęska jest nieunikniona. Lekceważenie którejś z wartości ściąga nieszczęście. Antygona i Kreon, świadomi swojej bezsilności wobec losu stoją na straży wyznawanych zasad. Starają się dochować wierności swoim ideałom.

Inną cechą greckiej tragedii jest obecność nieznanej siły, fatum, która panuje nad ludzkim losem. Bohaterowie mogą poznać fatum przez wyrocznię, nie mogą się jednak od niego uwolnić. Żadne decyzje i wybory nie są w stanie zmienić przeznaczenia. Przykładem tragedii, w której nad losem głównego bohatera stoi ta niepojęta siła jest „Król Edyp”. Według przepowiedni Edyp, gdy dorośnie, ma zabić własnego ojca i popełnić zbrodnię kazirodztwa. Aby tego uniknąć rodzice oddają go w opiekę pastuchowi. Łudzą się, iż jeśli syn nie będzie miał z nimi kontaktu, straszna przepowiednia się nie spełni. Tak się jednak nie staje, żadne posunięcia nie zdołają zmienić fatum. Ponadto, Edyp wypełnia przepowiednię nieświadomie. Nie wie, że mężczyzna, którego zabija jest jego ojcem, a kobieta, którą kocha matką. Każde posunięcie Edypa zbliża go do odkrycia przerażającej prawdy o swojej żonie i jej zabitym mężu. Jest to ironia tragiczna - bohater jest nieświadomy swojego położenia przez co dąży do własnej klęski. W wypadku tego utworu, podobnie jak w wypadku „Antygony”, wybory bohatera nie mają wpływu na jego los. On również musi ponieść klęskę.

Ważnym faktem w religii chrześcijańskiej jest pozostawienie ludziom wolnej woli. Czyny człowieka zależą wyłącznie od niego samego. Sam kształtuje swój los, może odejść od Boga lub być mu wiernym. Według Biblii w raju Adam i Ewa mogli robić wszystko, a Bóg w to nie ingerował. Zakazał jednak jedzenia owoców z jednego tylko drzewa w całym ogrodzie. Właściwa człowiekowi ciekawość sprawiła, że Adam i Ewa spróbowali owocu. Przypłacili to wygnaniem z raju. Danie człowiekowi wolnej woli spowodowało bardzo bolesne dla niego konsekwencje, jednak uważam, że to największy dar, jaki człowiek otrzymał od Boga.

W średniowiecznym utworze „Dzieje Tristana i Izoldy” bohaterowie nie mają żadnego wpływu na własny los. Można się spierać, czy tym, co nad nim zapanowało jest przypadek czy przeznaczenie. Omyłkowe wypicie przez Tristana eliksiru miłości, który był przeznaczony dla jego pana, a zarazem narzeczonego Izoldy sprawiło, że Tristan i Izolda pokochali się na całe życie. Nie pragnęli tego uczucia, nie starali się o swoje względy, ponieważ miłość była dla nich przeszkodą. Oboje chcieli być lojalni wobec narzeczonego Izoldy. Nie wierzono w czystość ich uczucia, dlatego postanowiono wystawić ich na próbę, która miała sprawdzić, czy Bóg aprobuje tę miłość. Oczywiście, Bóg dopomógł im w wypełnieniu niemożliwych dla śmiertelnika zadań. Miłość jest tą częścią naszego życia, nad którą pozornie mamy władzę; uczucie to najintymniejsza część naszego ja. Nikt nie wpływa na to, co czujemy. Często okazuje się jednak, że nie panujemy nad własnymi uczuciami. Nie możemy zmusić się do kochania kogoś, ani do odkochania się. Często zdarzają się sytuacje, w których miłość zamiast cieszyć, unieszczęśliwia. Nie potrzeba do tego eliksiru. Taki stan może trwać długo. Czasem całe życie nie można uciec przed nieszczęśliwą miłością i znaleźć szczęścia. Człowiek bywa bezradny również wobec samego siebie, nie tylko wobec losu.

Kolejnym przykładem bohatera, którego życie nie jest takie jakby chciał, jest Zenon Ziemkiewicz, bohater „Granicy” Zofii Nałkowskiej. Podobnie jak bohaterowie „Dziejów Tristana i Izoldy„ nie potrafi zapanować nad swoimi uczuciami, a raczej popędami. Zenon jako młody chłopak szczerze nienawidził sposobu życia, jaki wiedli jego rodzice. Ojciec romansował z biednymi dziewczętami, a matka aprobowała jego zachowanie. Zenon postanowił, że jego życie będzie inne; że będzie wierny jednej kobiecie, którą będzie kochał. Taki cel nie wydaje się być bardzo trudny do osiągnięcia, szczególnie dla wybitnego młodzieńca, jakim jest Zenon. Okazało się jednak, że mimo swoich wspaniałomyślnych założeń, Zenon popełnia dokładnie te same błędy co jego ojciec. Nasuwa się pytanie, czy człowiek jest w stanie uwolnić się od wpajanych w dzieciństwie wzorców. Odwołując się do tej lektury, można stwierdzić, że nie jest to możliwe. W utworze jest jeszcze jedna postać, której się to nie udało – Elżbieta. Ona, jak matka kiedyś ją, porzuciła swoje dziecko.

Z przytoczonych przeze mnie lektur jawi się dość ponura wizja ludzkiego losu. Żaden z bohaterów wymienionych lektur nie ma znaczącego wpływu na swój los, jest on określony z góry. Dawniej wierzono w siły wyższe, które miały panować nad życiem człowieka. Dziś nie wierzy się w istnienie fatum ani magicznych eliksirów. Nauka jest dalej rozwinięta, a większość panujących religii zakłada wolność ludzkiej woli. Niestety, pojawiły się kolejne przeszkody na ludzkiej drodze do panowania nad własnym losem. Są to przede wszystkim geny, urodzenie oraz wychowanie. Żadnego z tych czynników nie możemy wybrać, a ucieczka przed nimi wymaga bardzo silnej woli. Człowiek musi walczyć również z samym sobą, ze swoimi przyzwyczajeniami i uczuciami.