Renesans - gatunki literackie i ważne pojęcia

Gatunki literackie charakterystyczne dla epoki renesansu
Sonet – gatunek liryczny o charakterystycznej budowie: 4 strofy podzielone na 14 wersów (4,4,3,3); pierwsze strofy miały charakter opisowy, kolejne miały charakter refleksyjny. Układ rymów w pierwszych strofach to najczęściej abab, w kolejnych cdc dcd. Tematem sonetu była pierwotnie wzniosła, uduchowiona miłość do kobiety; pisano zazwyczaj cały cykl sonetów.
Żywot – gatunek literatury parenetycznej, przedstawiający opis wzorcowego życia postaci reprezentującej określony zawód czy funkcję społeczną.
Literatura parenetyczna – obejmuje twórczość, której celem jest propagowanie wzorców godnych naśladowania, a także pouczanie i wychowanie czytelnika. ,,Żywot człowieka poczciwego” Mikołaja Reja ukazuje wzór idealnego ziemianina. 

Pieśń – jeden z najstarszych gatunków liryki, wywodzi się ze starożytnej Grecji. Była wykonywana przy wtórze instrumentów, skąd bierze się jej meliczność (przeznaczenie do śpiewu) i rytmizacja. Charakteryzuje ją podział na strofy oraz różnorodna tematyka: od religijnej, przez filozoficzną, po miłosną czy patriotyczną. Pieśni Kochanowskiego to utwory klasyczne, gdyż ściśle nawiązują do antycznych twórców (np. do Horacego), motywów (sława poety), kultury antycznej (fortuna, fauny) czy filozofii (stoicyzm, cnota).

Fraszka – krótki utwór poetycki pochodzący ze starożytnego epigramatu. Nazwa została utworzona przez Kochanowskiego; oznacza żart, drobiazg. Charakteryzuje się zwięzłością, jasnością wypowiedzi i dąży do puenty – dobitnego zakończenia. Fraszkę cechuje także różnorodność tematyczna. 

Tren – pieśń żałobna pochodząca ze starożytnej Grecji. Pisaną ją najczęściej dla upamiętnienia ważnych osób. Taki utwór miał swoją konkretną budowę. Składał się z charakterystycznych części:
1. Pochwała cnót i zalet,
2. Ukazanie wielkości straty,
3. Demonstracja żalu i bólu,
4. Szukanie pocieszenia,
5. Napomnienie i umiarkowanie w żalu,
Kochanowski odszedł od klasycznej wersji utworu – napisał cały cykl trenów rozkładając porządek tematyczny na wszystkie 19 utworów. Treny napisał dla upamiętnienia swojej córki, Urszuli, w której pokładał wielkie artystyczne nadzieje. 

Ważne pojęcia:
Makiawelizm – pogląd etyczny, według którego cele polityczne uświęcają środki użyte do ich realizacji, zatem w działaniu politycznym usprawiedliwione jest nawet postępowanie niemoralne.

Paradoks – sformułowanie sprzeczne wewnętrznie, oparte na kontraście, niezgodne z powszechnym obowiązującym przekonaniem, ale zawierające odkrywczą prawdę lub myśl.

Antyteza – środek stylistyczny polegający na zestawieniu dwóch przeciwstawnych znaczeniowo pojęć w celu uzyskania większej ekspresji, np. ,,nie niebo, a słońce”, ,,jeden stary, drugi młody”.

Perswazja – przekonywanie odbiorcy do swoich racji . Celem wypowiadającego się jest skłonienie słuchacza lub czytelnika do zmiany postawy albo działania. Z perswazją spotykamy się w ,,Pieśni o spustoszeniu Podola” Kochanowskiego. 

Arkadia – była to wyidealizowana kraina na Peloponezie cechująca się łagodnością natury, z którą człowiek żyje w zgodzie, a ludzie żyją w szczęściu, dostatku i miłości. Arkadia stała się toposem, czyli uniwersalnym wzorcem miejsca.

Horacjanizm – naśladowanie i inspirowanie się twórczością Horacego, jego filozofią i tematyką tekstów.

Ironia – celowo wprowadzana sprzeczność pomiędzy sensem dosłownym wypowiedzi a jej znaczeniem ukrytym, zamierzonym. Służy satyrze i ośmieszeniu.

Stoicyzm – antyczna doktryna etyczna, popularna zarówno w starożytnej Grecji, jak i Rzymie. Stoicy uważali, że światem rządzi siła rozumna i to ona określa wszystko co się w nim dzieje. Człowiek powinien zatem zachować w życiu postawę apatii (obojętności). Najważniejsza dla stoików była cnota, czyli podporządkowywanie się rozumnym prawom świata, co oznaczało sumienne wykonywanie swoich obowiązków. Identyfikowana z rozumem cnota to jedyny warunek do osiągnięcia szczęścia w życiu.

Epikureizm – antyczna doktryna etyczna. Według epikurejczyków szczęście polega na niedoznawaniu przykrości – ani fizycznych, ani duchowych. Przyjemności dzielono na fizyczne i duchowe; ważne w życiu są mądre rozmowy z przyjaciółmi i spokój. Odrzucano religię jako źródło szczęścia. Epikureizm głosił dwie zasady: carpe diem (chwytaj dzień) oraz ,,żyj w ukryciu” – stroń od życia publicznego.

Czas cykliczny – antyczna koncepcja przemijania, według której czas zatacza koło. Wszystko powtarza się tak, jak w cyklu przyrody.

Artysta renesansowy – twórca przekonany o własnej wartości i wyjątkowości. Jego sztuka zapewnia nieśmiertelność zarówno sprawom, które przedstawia, jak i mecenasowi. Artysta jest uznawany za osobę wyjątkową, która dzięki talentowi danemu od samego Boga, wznosi się ponad zwykłych śmiertelników.

Kompozycja klamrowa – kompozycja charakteryzująca się powtórzeniem na początku i końcu utworu tego samego elementu – zwykle wersu (w wierszu) albo wypowiedzenia (w tekście prozatorskim).

Komizm – właściwość sytuacji, wypowiedzi lub postaci, sprawiająca, iż prowokują one śmiech, inaczej śmieszność. Wywołują go zaskoczenie i poczucie wewnętrznej niespójności zjawiska lub sytuacji, np. pies w kapeluszu. Jest on odczuwalny jedynie w sytuacji bezpiecznej dla odbiorcy.

Non omnis moriar (łac. ,,Nie cały umrę”) - cytat z ,,Pieśni 30” Horacego. Poeta wyraża tym zdaniem przeświadczenie, że poezja i sfera wartości duchowych są niezniszczalne, w przeciwieństwie do tego co materialne, oraz nie ulegają działaniu czasu.