Środki stylistyczne i inne wyrażenia językowe - zbiór najpopularniejszych

Zdarza się często, że szukamy definicji jakiegoś pojęcia i jest nam trudno go znaleźć. Ja zebrałam część tych pojęć dotyczących przede wszystkim języka polskiego. Znajdziecie tu wiele środków używanych między innymi przez pisarzy - ‘wierszokletów’ [onomatopeja, oksymoron, porównanie, anafora….i wiele, wiele innych…]! Jest troszkę tego, ale to i tak kropla w morzu, starałam się zebrać te najbardziej wg mnie znane i poszukiwane.

A

Akcja - w literaturze przebieg przedstawionych wydarzeń łączących się ze sobą. Akcja stanowi ważny element kompozycji szczególnie w utworach dramatycznych i epickich (fabuła).

Aliteracja - powtórzenie jednej lub kilku głosek na początku kolejnych wyrazów, tworzących wers lub zdanie, np. "...bura burza od boru" (J. Czechowicz).

Anafora - (gr. anaphor "odesłanie")w literaturze figura stylistyczna polegająca na powtarzaniu jakiegoś słowa na początku kolejnych wersów, zdań itp. wielokrotne powtórzenie tego samego zwrotu : "Prędzej kto wiatr w wór zamknie, prędzej i promieni (...) Prędzej morze burzliwe groźbą uspokoi,/ Prędzej zamknie w garść świat ten (...)" (J.A. Morsztyn, "Niestatek")

Animizacja (ożywienie) - nadawanie przedmiotom lub zjawiskom cech charakterystycznych dla świata żywych

Antonim - w językoznawstwie - termin przeciwstawny, oznacza przeciwieństwo w stosunku do danego wyrazu (np.: dobro - zło, wysoki - niski), stosowany w stylistyce w celu wydobycia kontrastów myślowych i emocjonalnych.

Antropomorfizacja - rodzaj przenośni polegającej na przypisywaniu zjawiskom lub pojęciom cech ludzkich, odmiana animizacji. Przykład: "Wiatr gwizdał. Fale wyciągną ręce i zaczną w ferworze klaskać..." (L. Staff).

Antytezy, kontrast, zestawienia antytetyczne - w literaturze - zestawienie 2 elementów znaczeniowo przeciwstawnych w jedną całość treściową dla uzyskania wyższej ekspresji "gromobicie ciszy", "lepiej z mądrym zgubić, niż z głupim znaleźć"
"Leżysz zabity i jam też zabity/(...)/Ty jednak milczysz, a mój język kwili,/Ty nic nie czujesz, ja cierpię ból srodze" [przeciwieństwo ty - ja], (J.A. Morsztyn, "Do trupa"), "Ten fortissimo zabrzmiał, tamten nuci z cicha. Ten zdaje się wyrzekać, tamten tylko wzdychał" [zestawienie ten - tamten], (A. Mickiewicz, "Pan Tadeusz", księga VIII), "Jego oczy są straszne, twoje - tylko miłe" [zestawienie jego - twoje], (K.I. Gałczyński, "Szekspir i chryzantemy")

Apostrofa - (greckie apostroph - odwrócenie, zwrot), retoryczny, bezpośredni zwrot do osoby, bóstwa, uosobionego przedmiotu; apostrofa nadaje wypowiedzi patos, np. "Czego chcesz od nas, Panie..." J. Kochanowskiego, "Oda do młodości" A. Mickiewicza... (utrzymany w podniosłym tonie zwrot do Boga, bóstwa, osoby lub zjawiska), często występuje np. w wierszach o charakterze modlitewnym. Warto zauważyć, że jeśli w tytule wiersza występuje przyimek "do", utwór będzie prawdopodobnie rozpoczynał się od apostrofy. Na przykład w utworze K.K. Baczyńskiego "Modlitwa do Bogarodzicy" podmiot liryczny zwraca się do Matki Boskiej z rożnymi prośbami:
Któraś wiodła jak bór pomruków
ducha ziemi tej skutego w zbroi szereg,
prowadź nocne drogi jego wnuków,
Szczególnym przypadkiem apostrofy jest inwokacja

Arkadia - kraj wiejskiej prostoty i spokoju, idyllicznej, sielankowej szczęśliwości, beztroski

Archaizm (archaizacja) - [gr.], nadawanie (dziełu sztuki, językowi) form właściwych epoce minionej, dziś nieużywanych;wyraz, forma wyrazu, jego znaczenie, konstrukcja składniowa, które wyszły z użycia i obecnie są przestarzałe; stosowany w literaturze pięknej w celach stylizacyjnych (archaizacja) lub ekspresywnych.
Asyndeton wieloczłonowy - brak spójników między częściami zdań lub zdaniami, np.
"O moc, o rozkosz, o skarby pilności/ Że deszcz, że drogo, że to, że tamto" (J. Tuwim, "Mieszkańcy")

Autor - (rz., mos) (łc. auctor) osoba, która stworzyła bądź tworzy teksty literackie lub publicystyczne, pisma naukowe, dzieła sztuki albo wynalazki techniczne, inicjator, pomysłodawca, inspirator

B

Bajka - jeden z gatunków literatury dydaktycznej, epicka opowiastka, pisana wierszem lub prozą w formie przypowieści, zawierająca naukę moralną bądź dydaktyczną, posługująca się typowymi cechami (charakterami), niekiedy upostaciowanymi w zwierzętach

Baśń - jeden z podstawowych gatunków epiki ludowej, fantastycznej, opowieść o nadnaturalnych postaciach i zjawiskach, zawierająca często naukę moralną, utwór o tematyce fantastycznej, siłach nadziemskich, czarodziejskich, walce dobra ze złem, wyrażający ludową mądrość, wierzenia i poglądy

Bohater liryczny - postać przedstawiona w utworze lirycznym, różna od podmiotu lirycznego, np. Bajdała w „Dusiołku” B. Leśmiana, wyrażana w liryce pośredniej za pomocą gramatycznej formy “on”; w liryce inwokacyjnej funkcję bohatera lirycznego może przejąć adresat, jawi się wówczas jako gramatyczne “ty”, np. Treny J. Kochanowskiego; w liryce roli i liryce maski bohater liryczny może się utożsamiać z podmiotem lirycznym, np. „Monolog dla Kasandry” W. Szymborskiej.

Bohater pozytywny - postać literacka reprezentująca w utworze aprobowany przez narratora, często też i odbiorcę, model postępowania. Ocena jego zachowań wynika z ogólnie przyjętego kanonu norm etycznych lub uwarunkowań historycznych, stąd odbiorca może się czasem nie zgadzać z ujęciem postaci proponowanym przez autora. Godny naśladowania bohater pozytywny jest stałym elementem baśni, m.in. to Antenor w Odprawie posłów greckich J. Kochanowskiego

Bohater tytułowy - bohater utworu wymieniony w tytule; może być równocześnie bohaterem głównym, np. Latarnik H. Sienkiewicza, lub nim nie być, np. Pan Tadeusz A. Mickiewicza; może też w ogóle się nie pojawić w toku zdarzeń, np. Czekając na Godota S. Becketta

Bohater utworu - postać literacka, ważny element świata przedstawionego; jego dzieje konstruują fabułę, wpływają na przeżycia i reakcje odbiorcy dzieła. Z uwagi na udział bohatera utworu w przebiegu zdarzeń wyróżniamy postacie główne, uboczne i epizodyczne, np. w Zemście A. Fredry Rejent i Cześnik; Papkin; Dyndalski. W toku akcji postać może ulegać wewnętrznym przemianom (bohater dynamiczny, np. Jacek Soplica z Pana Tadeusza A. Mickiewicza) lub też pozostawać niezmienną (bohater statyczny, np. Tomasz Judym z Ludzi bezdomnych S. Żeromskiego). Bohater utworu kształtowany poprzez opis jego wyglądu zewnętrznego, zarys cech osobowości, dialogi i działania jest wypadkową konwencji literackich, warunków społecznych, a także wartości wyznawanych przez autora.

Bohater zbiorowy - ogół występujących w utworze postaci, których dzieje tworzą obraz środowiska lub grupy społecznej; spotykany często w prozie naturalistycznej, powieści społecznej lub obyczajowej (np. Chłopi W. Reymonta), może wystąpić też w dramacie (np. Niemcy L. Kruczkowskiego).

C

Czas w utworze literackim - jeden z podstawowych elementów konstrukcyjnych dzieła, właściwość świata przedstawionego, której kształt determinuje rodzaj literacki; bywa także przedmiotem refleksji twórcy; w liryce – dominuje czas teraźniejszy (wypowiedzi i refleksji podmiotu); w dramacie – czas następujących po sobie scen; w epice mamy do czynienia z:
1) czasem narracji, szczególnie wyraźnym w narracji 1 - os.;
2) czasem fabuły, który stanowi zwykle odpowiednik czasu historycznego, mitycznego lub fantastycznego i może się rozwijać w porządku chronologicznym lub ulegać złamaniu przez inwersję, retrospekcję, etc.
Czas w utworze literackim może odpowiadać czasowi fizycznemu (realizm), mogą też mieć na niego wpływ koncepcje filozoficzne, konwencje epoki, gatunku

Chronostych - (greckie chronos – czas + stichos – wiersz), utwór wierszowany, w którym początkowe lub wyróżnione graficznie litery kolejnych wersów określają datę wydarzenia, o którym mowa w utworze (niekiedy czas wydania).

Cytat - (łacińskie citatio – wezwanie, przywołanie), dosłowne przywołanie wyjątku innego tekstu, wypowiedzi innej osoby lub też innej wypowiedzi tej samej osoby (autocytat); najczęściej graficznie zaznaczony cudzysłowem, odsyła do treści i znaczeń tekstu, z którego został wyjęty; cytat w literaturze może być przywołaniem autorytetu i pochwałą ze strony cytującego, może także być wyrażeniem postawy polemizującej z przywołaną wypowiedzią; w tradycji literackiej jest nim m.in.: motto, złota myśl, skrzydlate słowa, aluzja literacka, cytat biblijny itd.

D

Diafora - (greckie diaphor - przesunięcie), figura retoryczna, powtórzenie słowa połączone z odmiennym jego znaczeniem i barwą emocjonalną, np. Ludzie, co z was za ludzie! lub Kiosk z gazetami rzuca cień palm., Patrzmy, słuchajmy i palmy? (A. Ważyk, „Tramwaj”).

Didaskalia - [gr.], wskazówki autora dramatu dotyczące wystawienia jego utworu na scenie (tzw. tekst poboczny), objaśnienia autora (adaptatora), dotyczące gry aktorów, reżyserii i scenografii sztuki teatralnej.

Dramat - jeden z 3 głównych rodzajów literackich, oparty na akcji i dialogu (por. epika; liryka); sztuka sceniczna, zwłaszcza o charakterze poważnym; przenośnie ciężkie przeżycie moralne i uczuciowe, trudny konflikt życiowy; nieszczęście.

Dramaturgia - twórczość dramatyczna, sceniczna;

Dramatyzacja - nadanie tekstowi formy scenicznej, przystosowanie go do wystawienia w teatrze.

Dygresja - [łac.], odejście od głównego tematu, zasadniczego przedmiotu opowiadania lub wątku myśli; lit. wyrazisty element romantyczny, techniki narracyjnej w tzw. poemacie dygresyjnym.

Dziennik - (łacińskie diarium – codzienny żołd, strawa, porcja dzienna), zapis prowadzony przez autora z dnia na dzień; diariusze z podróży naukowych, wojennych, kroniki rodzinne, dziennik intymny; współcześnie zbiór refleksji autorskich na tematy osobiste, filozoficzne, historyczne, np. Dzienniki S. Żeromskiego, W. Gombrowicza, Z dnia na dzień J. Andrzejewskiego, Dziennik pisany nocą G. Herlinga - Grudzińskiego. Dziennik, podobnie jak pamiętnik, list, wspomnienie, należy do odmiany pisarstwa określanej jako literatura dokumentu osobistego (termin R. Zimanda).

E

Elipsa - w językoznawstwie opuszczenie elementu zdania oczywistego ze względu na kontekst wypowiedzi (elipsa kontekstowa) lub ze względu na sytuację wypowiedzi (elipsa sytuacyjna). Najczęściej używana w mowie potocznej (skrót myślowy), a także jako środek artystyczny, umożliwiający kondensację treści i dynamizowanie wypowiedzi literackiej

Epicki - opisowy, opowiadający, traktujący temat rozlegle;

Epifora - Przeciwieństwo anafory,czyli powtórzenie tego samego wyrazu lub zwrotu na końcu kolejnych wersów: "Nie idzie, ale skrada się przez życie, Czołga się przez życie, sunie przez życie Ślimaczym, śliskim śladem". (A. Kamieńska, "Iść przez życie") zwana również conversio.

Epika - jeden z 3 gł. rodzajów lit. (por. liryka; dramat), którego cechą jest narracja i obiektywny stosunek autora do przedstawianych wydarzeń (jak w eposie, powieści, noweli).

Epilog - wydzielona część końcowa utworu lit., zawierająca zazwyczaj dodatkowe wyjaśnienia, uzupełnienia, komentarze autora; posłowie autorskie; przen. zakończenie, finał, kres, koniec

Epitet - jest to wyraz pełniący w tekście funkcje określenia rzeczownika. Określa właściwości istot żywych wyraz określający w tekście literackim, a także mówionym, rzeczownik (przedmiot), najczęściej w postaci przymiotnika, który wskazuje właściwości w sposób bezpośredni bądź metaforyczny, np. czerwona róża, "gorzkie gwiazdy" (A. Ważyk).

Epitet bezpośredni - zielone oczy, ładne ręce, przyjemny głos,

Epitet metaforyczny, epitet stały - (określenie tworzące trwały związek frazeologiczny z określanym wyrazem), występujące szczególnie u Homera np. prędkonogi Achilles, nieskazitelny Ajgistos, gromowładny Zeus, drętwa śmierć,

Epitet tautologiczny - (określenie wyrażające oczywistą właściwość danego przedmiotu): masło maślane, marna marność

Epizod - zdarzenie nieistotne, uboczne, przelotne, bez ważnych skutków; incydent; lit. ustęp, fragment luźno związany z głównym wątkiem; teatr., film drobna, podrzędna rola.

Epopeja, epos - wielki poemat epicki (bohaterski, legendarny, historyczny, ludowy); wielka powieść a. cykl powieściowy o tematyce hist., narodowej; przen. szereg wielkich wydarzeń tworzących pewną całość.

Eufemizm - wyraz bardziej ogólny, stosowany w celu złagodzenia treści wypowiedzi, zwłaszcza wtedy, gdy trzeba uniknąć słów bądź określeń drażliwych, nieprzyzwoitych, wulgaryzmów słowami mniej dosadnymi, delikatniejszymi, np. "mijasz się z prawdą" zamiast "łamiesz, "zaglądać do kieliszka" zamiast pić alkohol, "odszedł", "zasnął", "przeniósł się na łono Abrahama" zamiast umarł, "ona nie jest zbyt dobrą aktorką" zamiast ona jest złą aktorką. Najczęściej spotykamy je w wypowiedziach polityków, dyplomatów, w reklamach. W poezji występują tam, gdzie autor obawia się np. naruszenia jakiegoś tabu językowego.
Czasem jednak jest zupełnie odwrotnie - poeci unikają eufemizmów, posługują się wulgaryzmami np. w wierszu "Bal w operze" Julian Tuwim chce podkreślić okrucieństwo uczty - czytamy, zatem: "Na talerzu Donny Diany Ryczy wół zamordowany Dżawachadze, prync gruziński Rwie zębami tyłek świński".
Eufonia (instrumentacja głoskowa) - celowe powtarzanie tych samych głosek w bliskim sąsiedztwie, np. w wierszu "Epitafium Rzymowi" Mikołaja Sępa Szarzyńskiego: "Ty, co Rzym wpośród Rzyma chcąc baczyć pielgrzymie, a wżdy baczyć nie możesz w samym Rzyma Rzymie, patrzaj na okrąg murów i w rum obrócone (...)" I inny przykład: "W rzece Heraklita/ ryba łowi ryby/ ryba ćwiartuje rybę ostrą rybą, ryba buduje rybę, ryba mieszka w rybie, ryba ucieka z oblężonej ryby". (W. Szymborska, "W rzece Heraklita")
Jedną z odmian instrumentacji głoskowej jest aliteracja, czyli powtarzanie się tych samych głosek lub zespołów głoskowych na początku kolejnych wyrazów tworzących wers, np. "Wierzbowa wodo, wonna wikliną" (J. Iwaszkiewicz, "Ikwa i ja"), "pstro, pstrawo.. pstrokato..." ("Lato", S. Młodożeniec)

F

Felieton - publicystyczny utwór literacko - dziennikarski w formie lekkiej i zajmującej (obyczajowy; krytyczno - lit.; popularnonaukowy; radiowy); dział w dzienniku mieszczący takie utwory.

Fikcja - urojenie, zmyślenie, wymysł, fantazja, pozór; pomysł nierealny; stan rzeczy zmyślony w określonych celach, np. artystycznych (fikcja literacka), pedagogicznych, metodologicznych (fikcja naukowa).

Folklor - (ang. folklore ‘wiedza ludu’ od folk ‘lud’ + lore ‘wiedza’) ogólnie pojęta kultura ludowa obejmująca architekturę, wierzenia, podania, legendy, obrzędy, twórczość artystyczną, a przede wszystkim muzykę i taniec. przenośnie ogół cech charakterystycznych dla określonej grupy ludzi, miejsca.

Folklor w literaturze - funkcjonuje wielorako jako temat, motyw, stylizacja, ludowość, np. byliny rosyjskie, epika serbska, fińska Kalewala, balladowy nurt epiki, pieśni. W literaturze polskiej folklor jako motyw tradycji ludowej pojawił się w Pieśni świętojańskiej o Sobótce J. Kochanowskiego, również w 1544 w druczku Ludycje wieśniacze (Rurale iudicium to jest ludycje wieśne na ten nowy rok 1544), wydane w Krakowie przez F. Unglera, zawierające pieśni kolędowe, w Pieśni o szlachetnym trunku (“gorzałkowym winie”), w sielankach F. Karpińskiego, ale przede wszystkim zaistniał jako programowy nurt romantyzmu (np. Z. Krasiński, C. Norwid, A. Mickiewicz, J. Słowacki). Od połowy XIX w. w literaturze polskiej nurt realistyczny chętnie odwoływał się do obrazu wsi, m.in. do jego spopularyzowania przyczynili się J.I. Kraszewski, E. Orzeszkowa, H. Sienkiewicz, B. Prus.

G

Gatunek literacki - zespół reguł określających budowę dzieła, ważny element systematyzacji materiału literackiego. Nadrzędną kategorią jest rodzaj literacki, natomiast w obrębie gatunku malarskiego występują odmiany gatunkowe. Definicja gatunku jest pochodną konwencji literackiej obowiązującej w danej epoce, stąd w jego strukturze następują modyfikacje, w procesie historycznoliterackim ulega on ciągłej ewolucji, np. dramat renesansowy, romantyczny i współczesny (Odprawa posłów greckich, Dziady i Tango – to zupełnie odmiennie ukształtowane utwory).
Genezy gatunku literackiego należy poszukiwać w antycznej Grecji, kiedy to Platon w swych Dialogach określił sztuki jako opisujące lub naśladujące odtwarzaną rzeczywistość, później Arystoteles w Poetyce wprowadził zasady podziału gatunku literackiego. Renesans odwołując się do tych reguł uzupełnił dotychczasowy zasób pojęć nowymi, np. romans, romantyzm zaś zrezygnował z klasycznych podziałów proponując gatunki mieszane, np. balladę. Współcześnie nie ma jednolitej teorii gatunku literackiego, każda ze szkół metodologicznych nieco inaczej określa istotne cechy, stosuje też odmienne kryteria. Nauka o rodzajach i gatunkach nazywana jest genologią.

Geneza - (gr. gnesis ‘pochodzenie’) pochodzenie, punkt wyjścia do powstania czegoś; ogół cech i warunków leżących u podstawy zjawiska, teorii.

Groteska filmowa - odmiana gatunkowa komedii, która – podobnie jak w teatrze, literaturze, muzyce czy plastyce – przejaskrawia karykaturalnie, satyrycznie

Groteska, jako zjawisko estetyczne - dotyczące wszystkich rodzajów sztuki oraz literatury: fantastyka posługująca się formami niezwykłymi i nierzadko niepokojącymi, wyolbrzymionymi, brzydkimi

Groteska, w sztuce - ornament dekoracyjny z motywem roślinnym, splecionym z fantastycznymi wyobrażeniami ludzi i zwierząt, wywodzący się z antyku, rozpowszechniony w okresie odrodzenia (renesans).

H

Hiperbola - w literaturze wyolbrzymianie zjawiska, problemu, przedmiotu opisu, zamierzona przesada itp., np. "pękać ze śmiechu", "umierać ze zmęczenia""Przebóg! Jak żyję, serca już nie mając?"

Humor - zdolność dostrzegania zabawnych stron życia, wesołość, pogoda w relacji do świata; kategoria estetyczna, odmiana komizmu; wyraz postawy emocjonalnej człowieka: żartobliwej, dowcipnej, pobłażliwej i życzliwej wobec ludzkich słabości. W literaturze humor jest cechą stylu pisarskiego, np. w Lalce B. Prusa czy powieściach Ch. Dickensa; humor może też przybierać formy złośliwej ironii i szyderstwa

Humor czarny (czarny humor) - odmiana komizmu, łączenie efektów absurdalnych z elementami grozy, niesamowitości lub obrzydliwości w sposób niewinny, a jednocześnie zabawny, np. jednoaktówki Na pełnym morzu, Karol S. Mrożka; czarny humor to jeden z podstawowych środków, służących do zbudowania groteskowej wizji świata, miał duże znaczenie dla kierunków odwołujących się do groteski,

Humoreska - niewielkie opowiadanie o intrygującym zdarzeniu zamknięte puentą, zabawna historyjka, w której autor wykorzystuje komizm słowny, postaci, sytuacyjny, w języku posługuje się ironią, parodią. Autorami znanych humoresek w literaturze są m.in. M. Twain, A. Czechow, J. Haek; w Polsce B. Prus, K. Makuszyński, S. Mrożek.

I

Ironia - (łac. z gr. eironea) ukryta kpina (drwina) z kogoś lub czegoś, ujęta m.in. w formę pozornego uznania, akceptacji, aprobaty.

Inwersja językoznawcza - lit. zmiana naturalnego szyku zdania stosowana np. dla wzmocnienia pewnych jego fragmentów, uzyskania właściwego rytmu wypowiedzi;

Inwokacja - (łac. invocatio –wezwanie - od invocare –wzywać - ) jest to rozwinięta apostrofa rozpoczynająca poemat epicki, w której autor zwraca się do muzy lub istoty boskiej z prośbą o natchnienie, inspirację, roztoczenie opieki nad powstającym utworem.
Muzo! Męża wyśpiewaj, co święty gród Troi
Zburzywszy, długo błądził...
Homer "Odyseja"

J

Język literacki - powstaje jako wyodrębniona część języka narodowego. Oznacza słownictwo i reguły gramatyczne używane przez wykształcone grupy społeczeństwa, a także szkoły i uczelnie, instytucje

K

Kalambur - gra słów wykorzystująca ich brzmieniowe podobieństwa, mająca wywołać efekt humorystyczny, żartobliwy przy pomocy eksponowania podwójnego znaczenia.

Karykatura - gatunek artystyczny realizowany głównie w rysunku i grafice, przesadnie eksponujący ośmieszające i wyolbrzymione cechy postaci i grup społecznych. Spotykana już w egipskich papirusach

Karykatura literacka - (włoskie caricatura - dosłownie przeładowanie), portret zdeformowany, wyjaskrawiony, komiczny wyolbrzymiający cechy szczególne bohatera literackiego, np. portret twarzy, cech osobowych (sposób mówienia, poruszania się) zwykle w celu ośmieszenia. W literaturze posługuje się nim satyra, groteska, korzysta z niej też plastyka. Karykatura pojawiła się m.in. w: Martwe dusze N. Gogola, Wielki świat Capowic J. Lama, dramat Karykatury J. A. Kisielewskiego

Katastrofa - doniosłe, zazwyczaj nagłe, wydarzenie przynoszące tragiczne skutki; nieszczęście, klęska; w literaturze: wydarzenie kończące i rozwiązujące akcję sztuki, zwłaszcza tragedii, ale także powieści albo opowiadania.

Kontrast - (fr. contraste z wł. contrasto) wystąpienie elementów, zjawisk, postaw itp. o cechach przeciwstawnych lub o mocno uwidocznionej różnicy podczas ich porównania lub zestawienia; przeciwieństwo. Np. „czarna biel”

L

Legenda - opowieść z życia bohaterów, zazwyczaj świętych i męczenników, nieznajdująca pełnego oparcia w materiale hist.; opowieść fantastyczna o wydarzeniach hist., oparta zazwyczaj na podaniach ludowych; wymysł, klechda, mit; wyjaśnienie symboli (kolorów i znaków) na mapach, tabelach, wykresach itp.; napis na medalu, monecie.

Legendarny - oparty na podaniu, nieprawdopodobny; opromieniony wielką sławą.literacki piśmienniczy, odnoszący się, należący do literatury.

Literat - autor dzieł, prac z zakresu lit. pięknej a. publicystyki; pisarz.

Literatura - ogół piśmiennictw danego narodu, epoki, ludzkości; ogół prac pisemnych pewnej specjalności, nauki, danego przedmiotu, zagadnienia; lektura; piśmiennictwo

M

Metafora - przenośnia, podstawowa figura języka poetyckiego i literackiego, stosowana również - zazwyczaj w postaci stereotypowej - w języku codziennym. Zespół wyrazów zyskujący specjalne, odmienne znaczenie od tego, które wynika z poszczególnych jego składników, np. morze gwiazd.

Metonimia - (zamiennia) - używana wówczas, gdy między właściwym a przenośnym znaczeniem wyrazu występuje jakaś zależność, np.
"lubić pióro Herberta" - oznacza to, iż ktoś lubi styl, jakim posługiwał się Herbert
"czytać Sienkiewicza" - w tym wypadku oczywiste jest, że chodzi o utwory Sienkiewicza
"cała Ameryka zamarła z przerażenia", czyli mieszkańcy Ameryki
"zdobyć Złote Lwy na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni", czyli zdobyć nagrodę na tym festiwalu
"w tej restauracji jadają wyłącznie białe kołnierzyki", a zatem jadają tam urzędnicy, pracownicy umysłowi

Mistyfikacja - wprowadzenie w błąd, zwodzenie, stwarzanie fałszywych pozorów (także dla żartu).

Mit - podanie bajeczne o powstaniu świata, bogach a. legendarnych bohaterach; opowieść sakralna uzasadniająca i kodyfikująca wierzenie religijne związane z magią, kultem i rytuałem.

Mitologia - (gr. mythologa ‘opowiadanie legend, objaśnianie nimi’ od mythológos ‘opowiadacz legend’ od mthos ‘bajka; legenda’ + lgein ‘mówić’) 1. zbiór mitów występujących w tradycji społecznej, religijnej określonej społeczności, np. mitologia grecka, rzymska, celtycka. 2. nauk. dział zajmujący się badaniem mitów.

Monorym - ten sam rym występujący we wszystkich wersach danego wiersza Pantorym - utwór wierszowy lub jego fragment, w którym wszystkie lub niemal wszystkie wyrazy rymują się z innymi, np.
Szedł śnieg. Brał mróz.
Biegł zbieg. W mróz wrósł.
Z ust krew - as kier.
Znad drzew mgła skier.
Bruno Jasieński, "Słowo o Jakubie Szeli"

Motto - cytat, sentencja, aforyzm umieszczane na początku utworu lit. a. jego części jako myśl przewodnia; epigraf; maksyma; dewiza;
fabularny dotyczący wątku opowieści; (film) oparty na fikcji, nie na dokumentacji, realizowany z udziałem aktorów.

Mowa niezależna - Jest to przytoczenie myśli bohatera w pierwszej osobie, co zdecydowanie wyodrębnia monolog z toku narracji posługującej się w przedstawieniu bohatera formą trzeciej osoby. Łącznikiem pomiędzy narracją a wyodrębnionym z niej monologiem postaci są takie słowa, jak: pomyślał, myślał, rzekł, powiedział itd. Po nich bezpośrednio następuje dosłowne przytoczenie wypowiedzi bohatera w niezawisłej formie składniowej. Monolog zostaje wyodrębniony z kontekstu narracji. Ma on całkiem inną konstrukcję języka niż opowiadanie. Konstrukcja ta może uwypuklić przebieg myśli bohatera, ukazać właściwy mu sposób myślenia.

Mowa pozornie zależna - Monolog wewnętrzny zostaje wchłonięty przez narrację, ale mimo to zachowuje szereg znamion samodzielności i bezpośredniości przytoczenia. Jest to sytuacja pośrednia między użyciem mowy zależnej i niezależnej.

Monolog wewnętrzny bohaterki (pomyślała, zaczęła sobie wyobrażać, myślała) wyrażony jest w trzeciej osobie, w mowie zależnej. Na końcu fragmentu "Granicy", znajdujemy zaimek i czasownik w pierwszej osobie, świadczący o tym, że myśli bohaterki są przedstawione bezpośrednio ("O czym ja głupia myślę"). Mowę pozornie zależną cechuje zamierzone przeciwieństwo między kształtem dramatycznym przytoczenia i jego istotną postacią stylistyczną.
Narrator mówi niby od siebie, posługuje się formami językowymi właściwymi opowiadaniu, a w rzeczywistości przekazuje wiernie tok myśli i doznań bohatera, nie angażując się w ich referowanie (jak to ma miejsce w mowie zależnej). Wypowiedź narratora jest tak ukształtowana, że odzwierciedla sposób myślenia i wyrażania się bohatera. Stylistyczny kształt narracji utrwala w sobie jednocześnie dwa punkty widzenia: monologującego bohatera i przedstawiającego ten monolog narratora. Cechą charakterystyczną mowy pozornie zależnej jest to, że te dwa punkty widzenia nie są od siebie niezależne, że jak gdyby jednoczą się we wspólnej formie stylistycznej.

Mowa zależna - Narrator nie przytacza wówczas dosłownie myśli postaci, lecz podporządkowuje je swojemu opowiadaniu. Wypowiedź bohatera pozostaje wtedy w składniowej zależności od słów takich, jak: pomyślał, powiedział, rzekł. Ma on postać zdania podrzędnego dopełniającego, połączonego ze zdaniami narracji najczęściej za pomocą spójnika "że". W monologu niezależnym wypowiedź ma formę pierwszej osoby, natomiast w mowie zależnej występuje forma trzeciej osoby. Bohater bowiem nie wypowiada się tu bezpośrednio, lecz zostaje zastąpiony przez narratora, który referuje jego myśli, np. "Myślała, że jest znudzony jej wypowiedzią na temat roli kobiety w świecie".

N

Neologizm - wyraz, wyrażenie nowo utworzone, nowe w danym języku; w poezji tworzone dla podniesienia kunsztu literackiego, zazwyczaj tylko na potrzeby danego wiersza, rzadko utrwalają się potem w języku potocznym; bardzo często występują w poezji Cypriana Kamila Norwida i Bolesława Leśmiana oraz w wierszach futurystów.
"Tam ukochał przestwornie mgłę - nierozeznawkę" (Bolesław Leśmian, "Śnigrobek")
"Ogród pana Błyszczyńskiego zielenieje na wymroczu, (...) Sam go wywiódł z nicości błyszczydłami swych oczu I utrwalił na podśnionej drzewom trawie". (Bolesław Leśmian, "Pan Błyszczyński")
"uchodzone umyślenia upapierzam poemacę i miesięczę kaszkietując księgodajcom by zdruczyli" (S. Młodożeniec, "Futurobnia")

Nowela – (wł. novella z łac. novellus ‘nowy; młody’) lit. krótki utwór narracyjny pisany prozą, charakteryzujący się wyrazistą, jednowątkową fabułą z wyraźną kompozycją i puentą.

O

Oda - utwór poetycki o charakterze uroczysto - patetycznym, opiewający zazwyczaj wielkie idee, symbole, znakomitych ludzi, ważne wydarzenia itd.

Oksymoron - wyrażenie złożone z dwóch przeciwstawnych znaczeniowo składników, zwykle z rzeczownika i określającego go epitetu, a także rzeczownika lub czasownika, czasownika i przysłówka - ukazujące właściwości, stany, działania itp. o charakterze paradoksalnym, łączącym w jedną całość sprzeczności, stosując pozorną nielogiczność w celu podkreślenia złożoności obrazu lub pojęcia. Oksymoron jest używany także w języku potocznym, np. rozkosz cierpienia, ból miłości, gorzka słodycz. Niektóre utwory zostały zbudowane w całości na zasadzie oksymoronu, m.in. znana kolęda F. Karpińskiego „Bóg się rodzi...”, gdzie są m.in. wyrażenia "ogień - blednie, blask - ciemnieje" itp.

Onomatopeja - dźwiękonaśladownictwo, naśladowanie przy pomocy zapisanych dźwięków wymowy użytych w utworze literackim wyrazów bądź ich zespołów, pozajęzykowych efektów akustycznych. W najprostszej postaci są to wyrazy dźwiękonaśladowcze, w swej wymowie pokrewne dźwiękom występującym w rzeczywistości, np. brzęczeć, szeleścić, kukać. W utworach artystycznych, a zwłaszcza w poezji, oznacza to również gromadzenie wyrazów o podobnych walorach i formowanie dźwiękonaśladowczych sekwencji głoskowych (tzw. instrumentacja), tworzących pewną całość, która ma wywołać określony klimat poetycki: środek fonetyczny służący naśladowaniu różnych głosów i dźwięków; w języku potocznym głosy zwierząt to np.: miau, miau, hau, hau; w liryce – mlaskać, skrzypieć, zgrzytać

P

Paradoks - zaskakujące sformułowanie, zawierające treść sprzeczną wewnętrznie, sprzeczną z powszechnymi poglądami
"Nie żyjąc, jako ogień w sobie czuję?" (J.A. Morsztyn, "Cuda miłości")
"Cokolwiek stracisz, tym się zbogacisz" (L. Staff, "Jest czas olbrzymich prób...")

Parafraza - lit. przeróbka, modyfikacja tekstu, ustępu, dzieła, oddająca jego treść, sens w innej formie, zazwyczaj rozwiniętej, jaśniejszej; muz. utwór instrumentalny, będący swobodną transkrypcją zapożyczonego tematu albo utworu muz.; wiązanka popularnych melodii oper(etk)owych.

Parodos - w starożytnym teatrze gr. - wstępna pieśń chóru przy wejściu na orchestrę przejście między audytorium i sceną, przez które wchodzili widzowie na swoje miejsca, a aktorzy, w czasie akcji, na scenę

Paralelizm - rodzaj powtórzenia polegający na pojawieniu się w ciągu wypowiedzi elementów w jakiś sposób analogicznych, tzn. cechujących się podobną budową, wg tego samego wzorca czy schematu pod względem formalnym lub znaczeniowym.

Parentezy - (zdania wtrącone w nawias)
"I od takiego, Boże nieskończony,
(w sobie chwalebnie i w sobie szczęśliwie
sam przez się żyjąc) żądasz jakmiarz chciwie (...)"

Personifikacja animizacja uosobienie - zazwyczaj stereotypowa przenośnia ukazująca zjawisko lub pojęcie w postaci antropomorficznej. Personifikacja przedstawia twory nieożywione, zjawiska natury, zwierzęta, rośliny, a także pojęcia abstrakcyjne jako postaci ludzkie, działające lub przemawiające - w metaforze przedmiotom martwym i pojęciom abstrakcyjnym nadaje się cechy istot żywych lub porównuje do ludzi czy zwierząt (np. ryk fal, wycie wiatru, mruganie gwiazd) Taki zabieg często występuje w bajkach, np.
"Czegoż płaczesz? - staremu mówił czyżyk młody" (I. Krasicki, "Ptaszki w klatce")
Inny przykład to w "Rozmowie Mistrza Polikarpa ze śmiercią" śmierć ukazuje się Polikarpowi w postaci rozkładającego się ciała ludzkiego i przemawia do przerażonego Mistrza ludzkim głosem ("Śmierć do niego przemówiła").

Peryfraza - (fr. priphrase z gr. perphrasis od per - wokół+ phrzein - oznajmiać) lit. jeden z tropów charakteryzujący się zastąpieniem danego słowa przez jego opis; omówienie. Np. o Adamie Mickiewiczu - autor Pana Tadeusza lub zamiast Henryk Sienkiewicz - autor "Trylogii".

Podmiot liryczny - rodzaj podmiotu literackiego. Fikcyjna osoba, skonstruowana w utworze lirycznym, wyrażająca refleksje, przeżycia, doznania i poglądy. Jest nadawcą poetyckiego monologu lirycznego

Polisyndeton - połączenie współrzędnych członów zdania wieloma identycznymi spójnikami, np. "I gnają, i pchają, i pociąg się toczy…" (J. Tuwim, "Lokomotywa")

Porównanie – zestawienie dwóch zjawisk, z których jedno określa drugie. Łącznikiem zespalającym człony porównania są wyrażenia: jak, jako, jak gdyby, podobny, niby. Bardziej rozbudowane porównanie, w którym człon określający rozrasta się w obraz poetycki, nazywamy porównaniem homeryckim (np. w „Ogniem i mieczem” H. Sienkiewicza); w języku potocznym funkcjonują porównania stereotypowe: uparty jak osioł, czerwony jak burak, blady jak trup, głodny jak wilk

Prolog - wydzielona część wstępna utworu dram. a. powieści, zawierająca wprowadzenie do akcji, komentarz, przedsłowie; introdukcja

Proza - lit. mowa niewiązana (w przeciwieństwie do poezji); utwory lit. pisane mową niewiązaną (np. powieści, nowele, współczesne sztuki teatr.); przenośnie powszedniość, szara rzeczywistość.

Przenośnia (metafora) – wyrażenie, w obrębie, którego następuje zamierzone przeniesienie znaczenia z wyrazu na wyraz. Nowe znaczenie, zwane przenośnym lub metaforycznym, powstaje zawsze na podstawie wspólnych znaczeń słów, np.: koral ust (koral kamień szlachetny o owalnym kształcie i czerwonym kolorze; ust usta mają kształt zbliżony do owalnego i czerwony kolor) – podobieństwo między kształtem koralu a ustami oraz między kolorem. Przenośnia ma zaskoczyć czytelnika, stać się dla niego swoistą zagadką do rozwiązania. Konstruowanie metafor wiąże się ze skojarzeniami i wydobywaniem ze słów treści ukrytych i niespodziewanych

Przerzutnia - (z francuskiego enjambement), w poezji widoczna rozbieżność między granicą wersu a granicą jednostki składniowej, której zakończenie znajduje się w wersie następnym
"Czemu wysuszyć ogniem nie próbuję
Płaczu? Czemu tak z ogniem postępuję? (...)”
Pytanie retoryczne - sformułowanie pytania nie w celu uzyskania odpowiedzi, ale zasygnalizowania wątpliwości, zaprezentowania własnych przekonań, podkreślenia swojego punktu widzenia; pytanie, na które nie oczekujemy odpowiedzi, ponieważ nie można w ogóle jej udzielić lub jest ona tak oczywista, że zadając pytanie chcemy jedynie podkreślić nasze stanowisko.
„Jak żyję, serca już nie mając?"
"Jak w płaczu żyję, wśród ognia pałając?"
"Cóż będę czynił w tak straszliwym boju?"

R

Refren - (przyśpiew) - wyraz, zwrot, wers lub strofa powtarzające się regularnie; występuje w utworach o wyrazistym rytmie, zwłaszcza w pieśniach. Może służyć uwydatnieniu motywu przewodniego w utworze, wyraźny refren występuje np. w wierszu Leopolda Staffa "Deszcz jesienny" - "O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny..."

Rym - powtórzenie jednakowych lub podobnych zespołów głoskowych na końcu wyrazów zajmujących określoną pozycję w obrębie wersu

Rytm - źródłem rytmu w wierszu jest powtarzalność; wiersz, który nie posiada rytmu to wiersz wolny

S

Satyra - aktualny utwór lit., wyszydzający, chłoszczący, ośmieszający indywidualne a. społeczne wady i przywary, zło i bezprawie; ogół utworów tego rodzaju.

Science fiction - [wym. sajens fikszn] powieść, w której podstawą wątku jest wpływ (realnego albo wyimaginowanego) rozwoju nauki i techniki na społeczeństwo lub jednostkę; powieść fantastycznonaukowa, utopijna

Stasimon - w starożytnym teatrze greckim - pieśń wykonywana między aktami (epeisodiami; por. epizod) przez chór stojący na swoim miejscu w orchestrze

Synekdocha (ogarnienie) - odmiana metonimii, oparta na zasadzie ekwiwalencji i wymienności wyrazów bliskoznacznych:
1) gatunku zamiast rodzaju lub odwrotnie, np. "śmiertelnik" zamiast człowiek (np. w tytule wiersza C.K. Norwida "Zaczepiony przez Sybillę śmiertelnik odpowiedział")
2) części zamiast całości (z łac. pars pro toto), np. "próg" lub "dach" zamiast dom, "szyja" zamiast głowa
3) materiału zamiast wykonanego z niego przedmiotu ("żelazo" w znaczeniu miecz, "srebra" w znaczeniu zastawa stołowa)
4) obiektu w liczbie pojedynczej zamiast w liczbie mnogiej, np. "nie lubię kłamcy" zamiast kłamców
5) liczby określonej zamiast nieokreślonej, np. "setki wrażeń", "sto myśli"
6) osoby zamiast imienia pospolitego, np. Zoil - złośliwy krytyk

T

Tragedia - dramat pisany wierszem albo prozą, o charakterze poważnym i wzniosłym, zazw. przedstawiający konflikt moralny między bohaterem a siłą wyższą (losem, okolicznościami, interesem publicznym itp.), prowadzący nieuchronnie do klęski bohatera; wielkie nieszczęście, cios, kataklizm w życiu jednostki albo narodu.

Trylogia - cykl trzech utworów literackich (zwłaszcza dramatów, powieści) albo filmów, o odrębnych tytułach (i zazwyczaj łącznym tytule ogólnym) i wspólnym temacie, bohaterach…

W

Wiersz biały - jest pozbawiony rymów, po raz pierwszy zastosował go Jan Kochanowski w "Odprawie posłów greckich". Najczęściej występuje w poezji współczesnej.

Wykrzyknienie eksklamacja - (łac. exclamatio ‘okrzyk’) zdanie wykrzyknikowe, często urwane i wtrącone w tok mowy, będące wyrazem emocjonalnego zaangażowania mówcy.

Z

Zdrobnienia - (stosowane często w poezji dziecięcej, np. "Pan kotek był chory i leżał w łóżeczku", jak również w utworach opisujących dzieci, np. "ucieszne gardziołko" poezji ludowej "Hej przeleciał ptaszek", także dla uwydatnienia kontrastu, np. pomiędzy napastnikiem a bezbronną ofiarą: "tak więc smok, upatrzywszy gniazdo kryjome, Słowiczki liche zbiera (...)" (Jan Kochanowski, "Treny")

Zgrubienia - jeśli chcemy nadać wyrazowi znaczenie pejoratywne (np. babsztyl, bachor)