Dzieje Księstwa Warszawskiego.

Prowadzona kampania wojenna, której losy rozstrzygały się w Prusach Wschodnich nie przyniosła zwycięstwa Napoleonowi ani też nie zadecydowała o losach Polski. Tak Napoleon, jak i car Aleksander gotowi byli zagwarantować królowi pruskiemu zatrzymanie ziem polskich. Napoleon chciał posłużyć się sprawą polską w celu zmuszenia króla pruskiego do podpisania pokoju. Potrzebna mu była również przychylność Polaków, skoro zamierzał wkroczyć na ich ziemie. Polecił więc Wybickiemu i Dąbrowskiemu wydanie odezwy do Polaków. W zamian za niezbyt jasno wyrażone obietnice Napoleona, Polacy mieli garnąć się do wojska i wspierać działania armii francuskiej. 14 stycznia 1807 Napoleon wydał dekret o ustanowieniu Komisji Rządzącej jako władzy tymczasowej. Komisji składającej się z 7-u członków przewodniczył były marszałek sejmu czteroletniego - Stanisław Małachowski. Podlegało jej 5-u dyrektorów: sprawiedliwości, spraw wewnętrznych, skarbu, wojny i policji. Na ziemiach polskich powstała 30-tys. też armia podzielona na 3 legie. Polacy odznaczyli się m.in. w walkach na Pomorzu Gdańskim. W czerwcu 1807 r. po zwycięskiej dla Francuzów bitwie pod Friedlądem sytuacja uległa zmianie. Dwóch cesarzy podpisało 7 lipca 1807 r. traktat w Tylży, który stanowił utworzenie z części zaboru pruskiego państwa o nazwie Księstwo Warszawskie z królem saskim Fryderykiem Augustem jako panującym. Pozostawało ono w sferze wpływów francuskich, ale było tak małe, że nie mogło stanowić samo większego zagrożenia dla sąsiednich mocarstw.
Poza granicami Księstwa Warszawskiego pozostała znaczna część Pomorza Gdańskiego, zaś do Rosji włączono część Białostocczyzny. Gdańsk wraz z okręgiem uzyskał status wolnego miasta pod protekcją króla pruskiego i saskiego, jednak z załogą francuską. Powstałe w ten sposób państwo liczyło ok. 20% terytorium jakie pozostało po I rozbiorze (102 747 km2) z tym, że obejmowało najbardziej gospodarczo zaawansowane ziemie wielkopolskie. W skład Księstwa wchodziły wówczas następujące departamenty: poznański, bydgoski, kaliski, warszawski, płocki i nowy- łomżyński. W 1809 r. po wojnie z Austrią przyłączono do Księstwa cały obszar Nowej Galicji, a z Galicji Starej okręg zamojski i skrawek ziemi na prawym brzegu Wisły od Krakowa do Wieliczki. Według statystyki 1810/1811 r. ludność wynosiła 4430 tys. mieszkańców, przy czym ok. 80% stanowiła ludność etnicznie polska. Nowo przyłączony obszar podzielony został na 4 departamenty: krakowski, radomski, siedlecki i lubelski.
Konstytucja Księstwa, podyktowana przez Napoleona i podpisana przez niego 22 lipca 1807 r. w Dreźnie podobna była do ustaw zasadniczych, jakie cesarz nadawał tworzonym przez siebie organizmom państwowym. Była połączeniem nowych instytucji burżuazyjnych z feudalną jeszcze w wielu przypadkach rzeczywistością. W Polsce należało się liczyć z silną pozycją szlachty, na której Napoleon chciał się oprzeć. Znalazło to odzwierciedlenie w ustroju Księstwa.
Król Księstwa sprawował rządy konstytucyjne pod zwierzchnością Napoleona. Sprawował władzę wykonawczą i miał udział we władzy ustawodawczej i sądowniczej.
Władza wykonawcza spoczywała w tekach 6-u ministrów stojących na czele głównych działów administracji krajowej i tworzących Radę Ministrów z prezesem na czele (S. K. Potocki).
Sejm w układzie władz miał ograniczone kompetencje sprowadzające się do ustawodawstwa w sprawach podatkowych, jak również w zakresie prawa cywilnego i karnego oraz w systemie menniczym. Składał się z dwóch izb: senatorskiej i poselskiej. Senatorów powoływał król dożywotnio. Początkowo było ich 18, a po przyłączeniu Galicji liczbę zwiększono do 30.
W skład izby poselskiej wchodziło 60 posłów i 40 deputowanych ze zgromadzeń gminnych. Od 1810 r. zwiększono liczbę posłów do 100, a deputowanych do 66.
Prawo wyborcze przysługiwało szlachcie - posiadaczom dóbr. Uprzywilejowane stanowisko uzyskiwali również wojskowi. Sejm zbierał się na sesjach zwyczajnych co 2 lata. Czas trwania sesji nie mógł przekraczać 15 dni. Rola władzy ustawodawczej nie malała, a przeciwnie rosła z uwagi na silną pozycją szlachty. Napoleon regulował kwestie prawa cywilnego w duchu umacniania i ochrony własności typu burżuazyjnego.
Konstytucja równała wszystkich obywateli wobec prawa wprowadzając jednolite sądownictwo. Chłopi w drobniejszych sprawach karnych podlegali jednak sądownictwu dominialnemu panów gruntowych. W każdym powiecie był sąd pokoju, w każdym departamencie sąd cywilny, na dwa departamenty przypadał sąd karny oraz istniał dla całego kraju sąd apelacyjny. Stanowiska sędziowskie pochodziły z dożywotniej nominacji królewskiej, z wyjątkiem sędziów pokoju mianowanych przez króla spośród potrójnej liczby kandydatów przedstawionych przez sejmiki. Istotną zasadą wprowadzoną w wymiarze sprawiedliwości była niezawisłość sądów i jawność postępowania, a wreszcie konieczność ukończenia przez sędziów studiów prawniczych.
Zapoczątkowana przed utworzeniem Księstwa Warszawskiego organizacja wojska narodowego, rozbudowanego w trakcie wojen napoleońskich, przetrwała w zasadzie nie zmieniona w utworzonym w 1815 r. Królestwie Polskim. Od 1808 r. wprowadzono na wzór Francji pobór powszechny mężczyzn w wieku od lat 20 do 28. W praktyce trzymano się nadal systemu dymowego istniejącego w czasach szlacheckiej Rzeczpospolitej. Oprócz wojska liniowego istniała w Księstwie Gwardia Narodowa. Jej organizacja i struktura świadczyły o burżuazyjno - demokratycznym charakterze.
Wojsko Księstwa podlegało zwierzchnictwu francuskiemu. Oddziały polskie złożone z mieszkańców Księstwa nie tworzyły jednego wspólnego korpusu. Wojsko uzewnętrzniało polskość przez umundurowanie, sztandary, komendę i regulaminy. Przejęcie dawnych tradycji wojsk kościuszkowskich oraz legionów pozwoliło na wychowanie nowego żołnierza, mającego poczucie wolności i świadomość, że może zdobyć prawa obywatelskie. Chłopi-żołnierze powracający na wieś, przynosili ze sobą określoną wiedzę polityczną, czasem byli przywódcami wystąpień przeciw dworowi. Dlatego wojsko spełniało bardzo ważną rolę w Księstwie. Dla ok.200 tys. młodzieży (ok. 5 % ogółu zaludnienia), która przeszła przez jego szeregi stanowiło doskonałą szkołę nowoczesnego myślenia, niwelującego stanowe uprzedzenia. Chociaż wprowadzono zasadę wolności osobistej i formalnie usunięto nierówności stanowe, nie zmieniono systemu gospodarowania opartego na pańszczyźnie. „ Nie łudźcie się, pamiętajcie zawsze, że przestając być pod arbitralną władzą waszych panów, jesteście pod surową ręką prawa, zawsze zobowiązani do słusznych obowiązków wobec nich, jako też pod władzą najwyższą króla”- zwracał się Fryderyk August do chłopów.
Wolność przyznana chłopom sprowadzała się według wyjaśnień dekretu do możliwości swobodnego przenoszenia się w obrębie Księstwa. Konieczne było jednak uzyskanie zaświadczenia stwierdzającego dokąd chce się przenieść, jak również opowiedzenia się właścicielowi gruntu. Dekret grudniowy uznawał ziemie uprawianą przez chłopa za własność dziedzica chyba, że istniała umowa regulująca to w inny sposób. Stwarzało to możliwość przymusowego usuwania chłopów z gruntów przez właścicieli.
Sytuacja prawna chłopów uległa więc pogorszeniu. Jedyną forma kształtowania się stosunków na wsi było zawieranie umów pomiędzy chłopem a dworem. W praktyce zawarcie umowy i jej warunki zależały wyłącznie od dziedzica, a więc wolność zawierania umów była niczym innym jak przywróceniem dawnej władzy właścicielom gruntowym. Chłop jako niewłaściciel nie mógł korzystać z żadnych praw politycznych.
Pańszczyzna pozostała głównym świadczeniem. Na niej też opierał się w dużej mierze system gospodarowania na wsi. Wszystko to wywoływało opór chłopski, jakkolwiek uzyskanie wolności osobistej było przyjęte przez chłopów z aprobatą.
Znacznym zmianom uległa pozycja miast i mieszczan. Choć opierały się na dawnych przywilejach, a częściowo i organizacji, wyodrębnienie stanowe ludności miejskiej stopniowo zanikało. Napoleon zrównał mieszczan ze szlachtą i mogli oni bez przeszkód nabywać dobra ziemskie. Prawa polityczne mieszczan wypływały przede wszystkim z pozycji majątkowej, a nie z faktu posiadania obywatelstwa miejskiego. Grupa burżuazji powiązana była ze szlachtą i powstawała pod jej wpływami. Istnienie Księstwa Warszawskiego skończyło się wraz z upadkiem Napoleona. Krótki okres swobodnego życia narodowego miał ogromne znaczenie dla rozbudzenia i utrwalenia dążeń niepodległościowych. Zetknięcie się ziem polskich z napoleońską Francją przyniosło duże zmiany społeczne- zniesienie poddaństwa, równouprawnienie mieszczan ze szlachtą, uregulowanie wielu kwestii przez Kodeks Napoleona.








Bibliografia
Dzieje polski pod redakcją Jerzego Topolskiego.
Historia polski do 1997 r. Marek Borucki