Człowiek współczesny - wolny czy zdeterminowany?

„Bo wykonać mi trzeba dzieło wielkie , pilne ,
Bo z tych kruszców dla siebie serce wykuć muszę ...”
( Leopold Staff „Kowal” )

Czy sami decydujemy o własnym życiu , jesteśmy kowalami własnego losu , jak głosi w młodopolskim wierszu znany poeta ? Czy ktoś lub coś nami kieruje i w jakim stopniu ? Jaki jest sens buntu wobec ograniczeń ? Na powyższe pytania nie ma jednoznacznych i prostych odpowiedzi , ponieważ zmieniają się okoliczności życia i przyczyny ludzkich ograniczeń.
Już w czasach renesansu wielki dramaturg angielski William Szekspir głosił , że życie jest swego rodzaju teatrem , w którym każdy człowiek odgrywa jakąś rolę . O marności życia ziemskiego pisali poeci nurtu metafizycznego okresu baroku , czego przykładem jest twórczość Daniela Naborowskiego . Najwyższą wartością dla człowieka epoki romantyzmu było szeroko rozumiane poczucie wolności i w jej obronie gotów był znosić wszelkie cierpienia . Schyłek XIX wieku przyniósł zwątpienie w sens życia i w możliwości wpływania na swoją egzystencję , co znalazło wyraz w propozycjach ucieczki w stan nirwany . Początek wieku XX przynosi koncepcję człowieka silnego , mocnego , nieograniczonego własnymi słabościami ( co głosił Fryderyk Nietzsche ). Niewiele lat później egzystencjaliści zaczęli rozważać miejsce człowieka w świecie przypadku , przemocy , w wyścigu ku różnym dobrom . Ubiegłe stulecie dowiodło zarówno jego słabości jak i niezwykłej kreatywności . Powszechnie znana sentencja głosi , że „chcieć , to móc”. Analizując dzieje ludzkości , a także obserwując współczesny świat dochodzę do wniosku , że istnieje wiele czynników wpływających na sposób myślenia działania , a także ostateczny kształt niemal każdej jednostki .
Współczesny człowiek chciałby być w pełni wolnym , ale nie jest to możliwe , a może nawet nie jest to konieczne ? Wśród determinantów wpływających na nasze życie wyliczyć można : wiarę , prawa formalne i obyczajowe , konwenanse , zajmowane miejsce w strukturze społecznej , historię a nawet przypadek .
Jednym z nich jest zajmowane miejsce w strukturze społecznej . Taki przypadek zaprezentowany został w powieści Zofii Nałkowskiej „Granica” . Jej główny bohater Zenon Ziembiewicz wytyczył sobie pozornie banalny cel : żyć uczciwie . Jednak pewnie sam nie przypuszczał , jak szybko zrezygnuje ze swoich ideałów . Zostały one przesłonięte przez przemożną potrzebę zrobienia kariery . W dążeniu do celu godzi się na kolejne ustępstwa : układ z Czechlińskim , który finansuje jego naukę , redagowanie tendencyjnych artykułów do pisma „Niwa” , przyjęcie prezydentury miasta z rąk swoich popleczników , stając się tym samym instrumentem w ich rękach . Niepostrzeżenie Zenon znalazł się po stronie swoich ideowych przeciwników z lat młodości . Już jako prezydent miasta nie zawahał się zadecydować o strzelaniu do demonstrujących robotników . Miał być dla nich rodzajem zbawcy , polepszyć ich los a okazał się bezdusznym urzędnikiem . Tak oto sprawowana funkcja wpłynęła na sposób myślenia i zachowanie tego człowieka . Zajmowane przez niego miejsce w hierarchii społecznej być może wpłynęło także na jego życie osobiste , gdyż zdecydował się na małżeństwo z Biecką , a tylko pokątny romans z Bogutówną . Przypadek bohatera „Granicy” dowodzi , że absolutne podporządkowanie się różnego rodzaju determinantom może być źródłem samozniszczenia człowieka.
Kolejnym ograniczeniem wolności człowieka jest system prawa jako zbiór przepisów dla człowieka mało zrozumiałych , wrogich i przez to groźnych , bo skazujących go na rodzaj zagłady . Sytuacje człowieka w ten sposób zniewolonego prezentuje bohater powieści Franza Kafki - Józef K. Ma on 30 lat , jest wysokim urzędnikiem bankowym , zdolnym , pracowitym i cieszącym się dużym zaufaniem zwierzchników . Nie ma ani dzieci , ani żony , nie wiemy jak wygląda , nie znamy nawet jego nazwiska . W dniu jego urodzin zostaje aresztowany . Przekonany o swojej uczciwości popada w nerwowy niepokój . Postanawia się bronić . Chodzi do sądu mieszczącego się w pomieszczeniach dusznego poddasza , usiłuje wyjaśniać , dociekać przyczyn swojego aresztowania . Powoli przekonuje się ,że jest bezsilny wobec zagrożenia , już wie , że świat wszechobecnej biurokracji , w którym się znalazł jest mu niesprzyjający , że systematycznie zamienia jego życie w koszmar . Pewnego dnia odwiedzają Józefa K. dwaj panowie w czerni . Wyprowadzają go gdzieś daleko za miasto , w okolice kamieniołomów , gdzie K. zostaje stracony .
Kafka tworzy w „Procesie” obraz człowieka całkowicie kontrolowanego , w życiu prywatnym , w miejscu pracy , a nawet w kościele . Autor przedstawia formę ustroju totalitarnego , w którym jednostka we wszystkich aspektach życia jest całkowicie podporządkowana biurokratycznej strukturze państwa .Wszelki opór jest bezsensem , ponieważ każdy przejaw buntu i tak zostanie stłumiony , nie przynosząc żadnej zmiany a jedynie bardziej ją pogrążając .
Istotnym elementem wpływającym na kształt życia współczesnego człowieka są wszelkiego rodzaju stereotypy , które Gombrowicz nazywa formą . Problemowi wpływu tychże ograniczeń na sposób kształtowania się ludzkiej egzystencji poświęcił swoja powieść „Ferdydurke” . Jej akcja rozgrywa się w trzech miejscach . Pierwszym z nich jest szkoła , gdzie możemy zaobserwować funkcjonowanie formy wobec ucznia , nauczyciela , wobec sposobu nauczania , a nawet myślenia . „Wielki” Bladaczka na lekcji języka polskiego głosił : „Słowacki wielkim poetą był” - nikt nie miał prawa myśleć inaczej , mieć wątpliwości . Uczniowie tej szkoły dzielą się na chłopięta pod wodzą Syfona - forma ucznia kujona oraz chłopaków pod wodza Miętusa - który buntuje się przeciwko ograniczeniom narzucanym przez władzę szkolną . Józio jako poszukiwacz tego , co w człowieku szczere i prawdziwe , zauważa , że nawet bunt jest swego rodzaju formą - powielanym schematem .
Na pensji państwa Młodziaków obserwujemy zderzenie pozorów nowoczesności z rzeczywistą reakcją tych , którzy mienili się ludźmi bez ograniczeń . Józio za pomocą intrygi demaskuje Młodziaków . Sprowadza do sypialni pensjonarki szkolnego kolegę Kopyrdę oraz belfra Pimkę , wszczynając alarm w całym domu . Reakcja Młodziaków okazuje się niezwykle tradycyjna , w ogólnym rozrachunku w ich postępowaniu jednak zwyciężyła forma . Józio w poszukiwaniu szczerości i prawdy wyrusza w dalszą wędrówkę . Na zaproszenie cioci przybywa do majątku państwa Hurleckich . Tutaj także nie spotyka się z tym , czego szukał - absolutną wolnością , natomiast zauważył świetnie funkcjonujące tam stereotypy : parobka , cioci , wujka , dworku , wsi.... Miały tam miejsce schematy rozmów , interpretacji zachowań .
Przygoda Józia także kończy się schematem : powinien zawiązać się romans , więc się zawiązuje , powinno być porwanie , więc Józio porywa Zosię . Usidliła go forma . Ten cały świat jest rekwizytornią pełną stereotypów , ludzi poruszających się według przygotowanych schematów , wypowiadających się z użyciem gotowych szablonów .
Prezentowani przeze mnie bohaterowie ukazują różne relacje pomiędzy człowiekiem a otaczającym go światem . Dla wszystkich wspólne jest zetknięcie się z jakimś ograniczeniem , które w sposób znaczący wpłynęło na ich życie . Moja obserwacja współczesnego świata dowodzi , że wielu ludzi dla możliwości zrobienia kariery akceptuje narzucane im zasady postępowania , zatracając w efekcie nie tylko pole wolności własnej , ale nawet jestestwo . W świecie zdominowanym przez konkurencje i wyścig do różnego typu dóbr i zaszczytów nie każdy człowiek potrafi być na tyle silnym , aby skutecznie przeciwstawić się pojawiającym się przeszkodom , zagrożeniom . Nawet próby buntu , szukania rozwiązań , choć podejmowane z uporem , mogą kończyć się niepowodzeniem . Ma to miejsce szczególnie wtedy , gdy przeciwko potężnym instytucjom występuje słaba jednostka , właściwie nie ma ona szans na jakiekolwiek zwycięstwo . Jednakże w naturze ludzkiej leży potrzeba buntu , szczególnie w sytuacjach bezpośrednich ograniczeń , zagrożeń , a nawet tylko niewygody . Postawa sprzeciwu charakterystyczna jest raczej dla pokolenia ludzi młodych , wierzących w proste rozwiązania , prawość i oczywiście wolność . Każdy w ciągu swego życia doświadcza różnego typu ograniczeń, z którymi wcześniej lub później się godzi .
Ten specyficzny rodzaj kompromisu ma różne źródła , może być to ukształtowana w procesie wychowania osobowość , ale także świadomość bezsensu takiego buntu . Sądzę , że ważne słowa powiedział na końcu w swej powieści Gombrowicz : „nie ma ucieczki przed gębą , jak tylko w drugą gębę”. Ta oczywistość wynika z faktu , że autorem ograniczeń jest każdy nas .
Polska noblistka Wisława Szymborska w swym wierszu „Życie na poczekaniu” oświadcza , że jesteśmy „kiepsko przygotowani do zaszczytu życia” , ponieważ nasza egzystencja przypomina odwieczną improwizację , w której funkcjonujemy na zasadzie marionetek. Nie do końca musimy przecież być bezwolni , nawet jeśli okoliczności wyznaczają nam ramy postępowania -role do odegrania, to przecież ostateczny kształt tejże roli zależy od nas.