Oświecenie w Polsce i na świecie

Oświecenie - nazywany wiekiem rozumu okres, w którym przywiązywano wielką wagę do siły rozumu. W związku z docenianiem rozumu odczuwano potrzebę szerzenia oświaty i wpajania w społeczeństwo przekonania o konieczności powszechnej edukacji. Najpopularniejszym kierunkiem był racjonalizm i deizm. Literatura zajmowała się oświeceniem i wychowaniem człowieka.

W oświeceniu nastąpiła rewolucja:
demograficzna-wynaleziono szczepionkę przeciwko ospie i zwiększono higienę, dzięki czemu było mniej chorób i umierało mniej ludzi.
przemysłowa-wieśniacy pojawili się w miastach, wynaleziono mechaniczne maszyny (np. maszyna parowa używana do przędzarek i w kopalniach, pompy do odwadniania kopalń)
agrarna(rolnicza)-wynaleziono nowe urządzenia do orania, zmieniono sposób upraw-żadna z ziem nie leżała odłogiem-płodozmian, nowe hodowle.
*Manufaktura – ręcznie
*w XVIII wieku upowszechniają się kukurydza i ziemniaki, zwiększa się higiena.
*Proletariat - robotnicy
*Fabrykant - jak najwięcej zarobić, jak najmniej zapłacić
*Immanuel Cant - filozof
*1829 - upadek gospodarki na świecie

Wynalazki oświecenia:
Benjamin Franklinpiorunochron
Karol Linneuszpodział organizmów na królestwa, gromady, rzędy, gatunki i rodzaje
Antonine Lavoisieropisał proces spalania, skład powietrza i cząsteczkę wody
Edward Jennerudoskonalił szczepionkę na ospę
Thomas Newcomenmaszyna parowa
Deizm -Bóg stworzył świat i go zostawił, ludzie mają rządzić się sami-nie potrzeba Kościołów.
Ateizm - niewiara w Boga
W oświeceniu sformułowano pierwsze podstawowe prawa człowieka: człowiek ma prawo do wolności, szczęścia i własności prywatnej.
Merkantylizm - rozwój gospodarczy
Haskala – żydowskie oświecenie

AKADEMIE - to towarzystwa naukowe. Tworzono w nich biblioteki, wydawano czasopisma i książki, a także organizowano dyskusje. Niektóre z Akademii miały określoną działalność. Na przykład działająca do dziś Akademia Francuska została założona przez kardynała de Richelieu, aby szerzyć naukę o gramatyce, poezji i wymowie.
Królewskie Towarzystwo Londyńskie – jedna z akademii; powstało w XVII wieku, jednym z jego założycieli był Robert Boyle, angielski chemik, który m. in. sformułował definicję pierwiastka. Na początku XVIII wieku funkcję przewodniczącego Towarzystwa pełnił Isaac Newton.

ROSJA
*Piotr Wielki obywał podróże incognito po Europie
*Bojarzy - szlachta rosyjska
Pod koniec XVII wieku Rosja była krajem zacofanym politycznie i gospodarczo, mającym własna kulturę i tradycje. Piotr I wszedłszy na tron pod koniec XVII wieku postanowił to zmienić. Piotra zafascynował poziom wiedzy i umiejętności, jakie osiągnęła Europa. Szczególnie interesował się sztuką wojenną. Celem jego panowania było zapewnienie Rosji dostępu do morza i zbudowanie floty wojennej i handlowej. Piotr I podróżował po krajach Europy incognito-pod przybranym nazwiskiem by zdobyć wiedze i umiejętności. W swoim kraju wprowadził obowiązek szkolny dla chłopców, powstały szkoły zawodowe, Akademia Morska, stworzył on ponadto rząd zwany senatem rządzącym podzielił Rosję na gubernie i powiaty, podporządkował Kościół państwu i nakazał stworzyć salony-miejsca spotkań towarzyskich poetów, uczonych itp. Celem Piotra było zdobycie Inflant i portów morskich, więc na początku wieku XVIII zawarł z władcą Rzeczypospolitej-Augustem II Mocnym koalicje przeciwko królowi Szwecji-Karolowi XII. Rezultatem tego była Wojna Północna. Piotr I Wielki zmarł w 1725 roku. Przez kilkadziesiąt lat trwały walki o tron, aż wreszcie w 1762 roku zasiadła na nim Katarzyna II. Zależało jej na tym by Rosja stała się potęgą całej Europy. Zabiegała o względy znanych myślicieli i zapraszała ich na swój dwór. W Europie nazywano ją Seramidą Północy nawiązując do legendarnej królowej Babilonu.

Wojna Północna 1700-1721
*Po stronie Rosji opowiedziały się Saksonia i Dania, po stronie Szwecji stanęły Prusy i Francja
Władca Szwecji okazał się mocnym przeciwnikiem już w pierwszym roku jego armia rozbiła czterokrotnie większą armię Piotra Wielkiego w bitwie pod Narwą. Szwedzi weszli na teren Rzeczypospolitej powodując powszechny chaos, ponieważ ona w wojnie oficjalnie nie wzięła udziału. Car po bitwie pod Narwą przystąpił do odbudowy armii. Aby obronić zdobyte ziemie, postanowił zbudować miasto portowe. W 1703 roku rozpoczęto budowę Petersburga(gród Piotra).W 1709 roku wojska Karola XII znalazły się na Ukrainie gdzie doszło do bitwy pod Połtawą, którą wygrali Rosjanie. Mimo, ze wojna miała trwać jeszcze kilkanaście lat, to bitwa pod Połtawą zadecydowała o zwycięstwie Rosji.

PRUSY
Kolejni królowie Polski godzili się na ustępstwa wobec władców Brandenburgii, którzy stopniowo przejmowali władzę w Prusach. Gdy w połowie XVII wieku w Rzeczypospolitej wybuchł ‘potop szwedzki’ władca Brandenburgii wymusił na Janie Kazimierzu zwolnienie Prus z zależności lennej. W 1701 roku, podczas Wojny północnej następny władca Prus ogłosił, że jego państwo nazywa się odtąd Królestwem Pruskim i koronował się na króla.
Rozbudowa pruskiej armii stała się celem Fryderyka Wilhelma, zwanego królem kapralem, który 80% budżetu przeznaczał na armię. Podczas gdy król kapral rozbudowywał armię jego syn Fryderyk zaczytywał się w dziełach filozofów i poznawał modną literaturę francuską. Objął on tron w 1740 roku i wypowiedział wojnę władczyni Austrii-Marii Antoninie i odebrał jej najbogatsza prowincję Śląsk. Zaniepokojony wzrostem potęgi Prus król Francji Ludwik XV zadecydował się na zawarcie przymierza z Austrią. W XVIII wieku Królestwo Pruskie miało przeciw sobie wszystkie potęgi Europy. Wybuchła wojna zwana siedmioletnią, która toczyła się w Europie i Ameryce Północnej gdzie Anglia walczyła z Francja o Kanadę. Ostatecznie wojna zakończyła się zwycięstwem Prus i Anglii.
400 tys. – tyle rozporządzeń i rozkazów wydali w sumie Fryderyk Wilhelm i Fryderyk II. Starali się zachować kontrolę nad wszystkim co się działo w państwie.
Jungszy – szlachta pruska
Polska w

czasach oświecenia

Pokój w Karłowicach – zawarty podczas pierwszych lat panowania Augusta II, zakończył wojny polsko – tureckie.
*Polska-kraj szlachty, Saksonia-kraj mieszczaństwa
Zwycięzcą elekcji do tronu polskiego był elektor saski August II Mocny. Za czasów jego panowania pogrążona we kryzysie Rzeczypospolita połączyła się z kwitnącą Saksonią. August jako książe saski nosił tytuł elektora Rzeszy. Marzył o opanowaniu Inflant, dlatego przystąpił do tworzonej przez Piotra I antyszwedzkiej koalicji. Polski sejm nie udzielił mu zgody na wzięcie udziału w wojnie. Tak więc oficjalnie tylko Saksonia przystąpiła do wojny północnej. Po bitwie pod Narwą, król szwedzki wkroczył do Polski. Część szlachty polskiej opowiedziała się za przystąpieniem do antyszwedzkiej koalicji, część zawarła w Warszawie konfederację, która zdetronizowała Augusta II i przeprowadziła elekcje na nowego króla. Został nim magnat z Wielkopolski Stanisław Leszczyński. Nowy władca zawarł przymierze z Karolem XII.
Zwycięstwo cara Piotra I pod Połtawą pozwoliło Augustowi II powrócić na tron polski. Zaludnienie kraju po wojnie zmniejszyło się o 25%. August II wracał na tron zniszczonego kraju korzystając z pomocy rosyjskiej. Rosjanie zajęli się dziełami sztuki i pieniędzmi. Gdańsk zapłacił gigantyczną kontrybucję, z Warszawy wywieziono to, czego nie ukradli Szwedzi i Sasi. Byli jednak w Rzeczypospolitej ludzie, których nie dotknęły klęski wojny północnej-magnaci. Magnackich majątków wojna nie mogła całkowicie złupić-były zbyt rozległe i zamożne. Czas zamętu oddał w ręce magnatów wielka władzę. Największe znaczenie w kraju uzyskał urząd hetmański. Hetmani dowodzili wojskiem, zbierali też podatki na jego utrzymanie. Nie podlegali przy tym żadnej kontroli i władzy.

SEJM NIEMY
August II przez 7 lat nie mógł poradzić sobie ze szlachtą buntującą się przeciwko jego władzy. Ostatecznie król ponownie zwrócił się o pomoc do Rosji. Wojska Piotra Wielkiego zajęły Litwę i podyktowały królowi i szlachcie warunki ugody, które zatwierdził w 1717 roku sejm zwany niemym, bo w obawie przed jego zerwaniem nie dopuszczono do głosu żadnego posła. Postanowienia Sejmu Niemego podpisał też poseł rosyjski. W ten sposób Rosja stała się strażniczką polskiego prawa.

TRAKTAT TRZECH CZARNYCH ORŁÓW - aby zapewnić korzystny dla siebie wynik następnej elekcji Prusy, Austria i Rosja zawarły w 1732 roku traktat, zwany od ich herbów traktatem czarnych orłów. Ustalały w nim, że uniemożliwią wybór na tron polski kandydata związanego z Francją. Spodziewały się bowiem, że uściślenie stosunków z Francja mogłoby zaowocować reformami w Rzeczypospolitej. Trzy mocarstwa uzgodniły, że podczas elekcji poprą wspólnie uzgodnionego kandydata.

WOJNA
Elekcja odbyła się rok po podpisaniu traktatu trzech czarnych orłów. Kandydatem popieranym przez Francję był Stanisław Leszczyński. Za nim też opowiedziała się przytłaczająca większość szlachty, chcąca ratować w ten sposób niezawisłość Rzeczypospolitej. Natychmiast po wyborze Leszczyńskiego na terytorium polskie wkroczyła trzydziestotysięczna armia rosyjska, aby wspólnie z pułkami saskimi ustanowić królem Augusta III. Na wieść o tej interwencji Francja wypowiedziała wojnę Austrii i Rosji. Działania prowadziła na Terenie Rzeszy i gdy tylko uzyskała zgodę na przyłączenie Lotaryngii do swoich ziem, odstąpiła od popierania Leszczyńskiego.

NOWY KRÓL
 August III rzadko opuszczał Saksonię, co zresztą cieszyło jego polskich poddanych. Narzucony przez obce siły August III szybko zdobył sympatię Polaków właśnie dlatego, że nie ograniczał szlacheckiej samowoli. Kraj rozrywany był przez rywalizujące ze sobą rody magnackie. Trudno zresztą mówić o jednym kraju-król za granicą, sejm całkowicie sparaliżowany, armia nieliczna. Zamiast jednej Rzeczypospolitej były więc Polski magnackie-Potockich, Radziwiłłów, Czartoryskich. Olbrzymie majątki magnatów przynosiły im kolosalne wręcz dochody, ale skarb państwa był pusty bo nie zbierano podatków. Sami Radziwiłłowie mogli wystawić armie liczniejsza niż marne 20 tys. wojska całej Rzeczypospolitej. Obce mocarstwa pertraktowały ze sprzyjającymi im magnatami, opłacały ich i wykorzystywały, by utrzymywać Polskę w stanie całkowitego bezwładu.

OBYCZAJE
Na sejmikach odbywały się uczty, na które zwożono szlachtę wozami nadsyłanymi przez magnaterię. Podczas jedzenia panowie tłumaczyli posłom co mają utrzymywać a czemu przeszkadzać.

FAMILIA – Rodzina Czartoryskich, przewodziła stronnictwu zwanemu Familią. Familia walcząc o władzę, nie zapominała o interesie Rzeczypospolitej. Dlatego od połowy panowania Augusta III domagała się przeprowadzenia reform niezbędnych dla ratowania państwa. Chciała przede wszystkim powiększenia armii i zniesienia liberum veto. Czartoryscy i Familia stanowili wyjątek wśród polskiej magnaterii. Po śmierci Augusta III Familia postanowiła przeprowadzić wybór własnego kandydata. Zwycięstwo miały jej zapewnić wezwane na pomoc wojska rosyjskie.

SEJM KONWOKACYJNY
Sejm konwokacyjny to wyjątkowy rodzaj sejmu - zwoływał go prymas w czasie bezkrólewia. Na sejmie konwokacyjnym zwołanym po śmierci Augusta III Czartoryscy ruszyli do walki o władzę. Cesarzowa rosyjska Katarzyna II, do której zwrócili się z prośbą o pomoc, wysłała do Polski 30 tys. żołnierzy i wyłożyła pół miliona rubli na przekupienie posłów. Królem miał zostać wybrany przez nią z grona Familii młody Stanisław Poniatowski. Wstępując na tron w 1763 roku miał zaledwie 32 lata. Wychowany w duchu oświecenia znał dzieła francuskich filozofów i wierzył w możliwość przebudowania Rzeczypospolitej tak, aby znów stała się potężna.

Reformy sejmu konwokacyjnego:
- ustalono podatki i cła, zabroniono zrywania sejmów w sprawach ekonomicznych(armi, finanse)
180 ustaw – uchwalił sejm konwokacyjny, podczas gdy przez poprzednie 27 lat sejm nie przyjął żadnej ustawy.
Monitor – już rok po objęciu tronu Stanisław August stworzył pismo „Monitor”. Jego zadaniem była popularyzacja reform, wykazanie że zmiany są konieczne dla ocalenia państwa.
Obiady czwartkowe – Stanisław August przyjaźnił się z wybitnymi polskimi pisarzami, myślicielami i artystami. Spotykali się oni w czwartki na królewskim zamku lub Łazienkach. Podczas tych spotkań dyskutowano o literaturze, sztuce, a także o projektach reformy państwa. W spotkaniach tych uczestniczył m.in. Ignacy Krasicki.
Szkoła Rycerska – Stanisław August utworzył ją jako uczelnię świecką, kształcącą oficerów zdolnych do reformowania armii. Komendantem szkoły został książe Czartoryski – głowa Familii.

STRENIK
Obejmując władzę, Stanisław August Poniatowski miał już gotowe projekty reform. Rządził on jednak w państwie, w którym władzę królewską postrzegano jako największe zagrożenie wolności i którego obywatele większość swej energii poświęcali na walkę z własnym królem. Podczas gdy władcy w sąsiednich państwach po prostu narzucali swą wolę poddanym, Stanisław August musiał ich przekonywać, ustępować i obiecywać by móc przynajmniej częściowo wprowadzać swe reformy. Sejm konwokacyjny był pierwszym od 30 lat sejmem, który nie został zerwany. Decydujący wpływ na ten fakt miała obecność wojsk rosyjskich. Zastraszony sejm zawiązał konfederację, to znaczy zdecydował, że uchwały będą podejmowane większością głosów. Familia i młody król przystąpili do reformowania państwa. Podstawowym problemem Rzeczypospolitej był brak armii i pusty skarb. Rozbudowa armii wymagała przede wszystkim pieniędzy, toteż najważniejszym zadaniem jakie stanęło przed sejmem, było znalezienie sposobu wypełnienia królewskiego skarbca. Sposób był zresztą prosty: należało nałożyć podatki i zapewnić, by trafiały one do szkatuły państwowej. Na granicach państwa wprowadzono cło. Dochody królewskie zaczęły wzrastać. Pieniądze przechwytywane wcześniej przez magnatów teraz zasilały skarb Rzeczypospolitej. Niewątpliwie najważniejszym dokonaniem sejmu było zniesienie liberum veto w głosowaniach nad sprawami wojska i skarbu. Oznaczało to, że odtąd uchwały o nowych podatkach i podwieszeniu armii nie mogły być paraliżowane przez zrywaczy sejmowych. Decyzje miały być podejmowane większością głosów.

INTRYGA
Innowiercy – za czasów Augusta Poniatowskiego nie przestrzegano już zasad tolerancji religijnej. W 1733 roku sejm zabrał im wszelkie prawa polityczne. Dlatego sprawa innowierców dawała pretekst Rosji i Prusom, którzy przedstawiali się jako ich obrońcy: Prusy – luteran, Rosja – prawosławnych.
Chasydyzm – żydowski ruch religijny, mówiący że Boga można odnaleźć w każdej rzeczy. Chasydzi grupowali się wokół nauczycieli – cadyków.
2 lata po objęciu tronu przez króla-reformatora Rosja przystąpiła do ataku. Katarzynę niepokoiła nadmierna samodzielność i sukcesy reformatorskie króla. Wiedziała, że musi jak najszybciej zbuntować naród szlachecki przeciwko monarsze. Uznała, ze nic nie posłuży jej interesom lepiej niż sprawa innowierców. Zażądała więc przywrócenia im praw politycznych. Światły i daleki od fanatyzmu król nie zamierzał przeciwstawiać się tym żądaniom. Inaczej rzecz miała się ze szlachtą. Większość narodu szlacheckiego mogła zgodzić się na rosyjskie wpływy w polityce, na przekupywanie posłów i zrywanie sejmów, ale nie na wprowadzanie tolerancji religijnej. Króla opuścili najbliżsi stronnicy. Nawet Czartoryscy, chcąc przypodobać się szlachcie, sprzeciwili się równouprawnieniu. Konfederaci radomscy zwrócili się do Rosji z prośbą o cofnięcie wszystkich reform królewskich. Rosyjski ambasador zażądał natychmiast przywrócenia liberum veto. Osamotniony król wydał anonimową broszurę, w której wskazywał, że kraj poddał się rozkazom obcych. Posłowie na sejmie postanowili jednak przyjąć rosyjskie żądania. Wciąż walczyli z królem, a nie z Rosją. Twierdzili, że liberum veto obroni ich przed królewską tyranią. Mówili o tyranii w sytuacji, gdy król był tak słaby, że swe poglądy musiał publikować anonimowo.
Katoliccy magnaci mogli zgodnie współpracować z Rosją przeciwko królowi-reformatorowi, ale nie zamierzali ustąpić w sprawie przywrócenia tolerancji. Rosjanie, którzy upokorzyli króla, musieli teraz rozprawić się z fanatycznymi magnatami. Przywódcy konfederacji radomskiej zostali aresztowani i przewiezieni do Rosji. Zastraszony sejm wyłonił posłów, którzy pod dyktando rosyjskiego ambasadora przygotowali listę tak zwanych praw kardynalnych.

PRAWA KARDYNALNE - podstawowe zasady ustrojowe Rzeczypospolitej. Prawami kardynalnymi były więc: liberum veto, wolna elekcja, prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi, zastrzeżenie urzędów wyłącznie dla przedstawicieli stanu szlacheckiego i chłop jest właścicielem szlachcica.

KONFEDERACJA BARSKA -na początku 1768 roku w miasteczku Bar na Ukrainie zawiązano konfederację przeciwko królowi i jego reformom, innowiercom i ich prawom, a także przeciwko Rosji-opiekunce innowierców. Konfederaci za swój główny cel uważali obronę katolicyzmu i wolności szlacheckiej. Początkowo konfederacja odnosiła sukcesy-zdobyto Częstochowę i Kraków. Sukcesy Rosji w wojnie z Turcją przyspieszyły ich klęskę.

I ROZBIÓR
Wojna konfederatów z królem i Rosją przyśpieszyła decyzję o rozbiorze Rzeczypospolitej. Już rok po rozpoczęciu walk Austria, pod pretekstem zabezpieczenia swych granic przed konfederatami, zajęła część polskiego terytorium. Błyskawicznie zareagowały Prusy-król Fryderyk II wysłał do Katarzyny II tajną depeszę, w której proponował jej takie działania jak Austria. Katarzyna, do tej pory przeciwna planom rozbiorowym, nie chcąc wpaść w konflikt z Prusami i Austrią w 1772 roku(5.08) wyraziła zgodę na rozbiór. Przyjęto zasadę równego podziału, co umożliwiło Rosji ograniczenie apetytów obu państw niemieckich. Katarzyna zadowoliła się niezaludnionymi i nieistotnymi gospodarczo ziemiami. Zależało jej bowiem na utrzymaniu kontroli nad resztą Rzeczypospolitej, starała się także nie dopuścić do zbytniego wzmocnienia Austrii i Prus. Rozbiór potwierdził zwołany do Warszawy sejm rozbiorowy.

SEJM ROBIOROWY
Sejm miał działać jako konfederacja, co zapobiegło jego zerwaniu. Następnie podjęto szereg decyzji ograniczających władzę króla- Stanisław August stracił możliwość samodzielnego korzystania ze swych i tak niezbyt rozległych królewskich uprawnień. Sejm potwierdził zależność Rzeczypospolitej od Rosji, przyznając ambasadorowi rosyjskiemu prawo uczestniczenia w posiedzeniach rządu. Na domiar złego Rosja odnowiła traktat, który czynił ją strażnikiem niezmienności polskiego ustroju. Ostatni cios zadał król pruski Fryderyk II, który narzucił Rzeczypospolitej mordercze traktaty gospodarcze. Ich najistotniejszym elementem było ustanowienie bardzo wysokich ceł na towary polskie wwożone do Prus. Postanowienia sejmu rozbiorowego przypieczętowały klęskę programu reformy Rzeczypospolitej.
Postanowienia sejmu rozbiorowego:
-przywrócenie liberum veto, zlikwidowanie cła, powstaje K.E.N
*Królestwo Pruskie zabrało: Prusy Zachodnie, Okręg Nadnotecki, Warmię, część Kujaw i Wielkopolski, bez Gdańska i oliwy oraz Torunia
*Austria zabrała: Ruś Czerwoną, Lodomerię, część Małopolski bez Karkowa i Sandomierza
*Rosja zabrała: Gubernię Białoruską, ziemie na wschód od Dźwiny(litewskie i białoruskie)

TRZY OŚWIECENIOWE REWOLUCJE

W XVIII w. wielu ludzi chwaliło absolutyzm oświecony, coraz częściej jednak mówiono o konieczności wprowadzenia innych bardziej postępowych form rządu. Powtarzano ze źródłem prawa może i powinna być wola ludu, nie władcy. Nawoływano do stworzenia takich praw, które gwarantowałyby obywatelom równość i wolność. […] Pod koniec XVIII w. rewolucyjnych zmian dokonano w 3 różnych krajach.

REWOLUCJA AMERYKAŃSKA
W II poł. XVIII w. 13 angielskich kolonii w Ameryce Północnej zbuntowało się przeciwko Anglii. W Wyniku zwycięskiej dla kolonistów wojny powstało nowe państwo: Stany Zjednoczone Ameryki Północnej.

OŚEMNASTOWIECZNA ANGLIA
W połowie XVIII wieku Anglia była państwem dobrze rządzonym silnym i bogatym.. Jedną z najważniejszych kwestii w polityce brytyjskiej w XVIII wieku była kwestia umacniania brytyjskiego panowania na koloniach i rozwijania handlu morskiego.

MIEKSZAŃCY KOLONII
W XVII i XVIII wieku do Ameryki przybywali nowi osadnicy. W burzliwych stuleciach wojen religijnych wielu ludzi opuściło Europę po to, by uciec przed prześladowaniami. W Ameryce szukali szansy na lepsze życie. Amerykańskie kolonie rosły i bogaciły się. Zarządzali nimi w imieniu Wielkiej Brytanii gubernatorzy, ale koloniści cieszyli się licznymi swobodami politycznymi. W poszczególnych koloniach istniały zgromadzenia będące przedstawicielstwami mieszkańców. Podejmowały one decyzję w sprawach dotyczących wewnętrznego życia kolonii. W koloniach południowych zakładano ogromne plantacje ryżu, bawełny i tytoniu. Do pracy sprowadzano niewolników z Afryki.

ROZGORYCZENIE I OPÓR
W XVIII wieku mieszkańcy angielskich kolonii mieli prawo czuć się dumnymi z tego, że są poddanymi króla Anglii. Początek konfliktu nastąpił po zakończeniu wojny siedmioletniej. Wprawdzie Anglia wyszła z tej wojny zwycięsko, ale nawet zwycięska wojna kosztuje. Parlament, szukając sposobów na polepszenie finansowej sytuacji państwa, zaczął nakładać na amerykańskich kolonistów nowe cła i podatki. Amerykanie nie mieli żadnego wpływu na sprawy podejmowane w parlamencie. Ten fakt budził ich rozgoryczenie, polityka angielskiego rządu była przez nich uważana za niesprawiedliwą i niezgodną z rozumem tyranię. Koloniści nie mogli wpływać na decyzję parlamentu, mogli jednak przeciwko nim protestować i w latach 60 XVIII wieku czynili to coraz częściej i coraz gwałtowniej. Rząd brytyjski rozkazał swojemu ludowi, by gwałcili prawa Ameryki i narzucił przymusowe podatki. Ameryka stwierdziła, że taka niesprawiedliwość zrywa jej więzy z Anglią i ogłosiła swoją niepodległość.

BOSTOŃSKIE PICIE HERBATY
Bezpośrednią przyczyną zerwania stały się wydarzenia, do których doszło w latach siedemdziesiątych. W Anglii potężna Kompania Wschodnioindyjska, która miała wielkie wpływy w parlamencie, doprowadziła do uchwalenia korzystnych dla siebie ustaw handlu herbatą. Mieszkańcom kolonii wolno było odtąd kupować tylko herbatę sprowadzaną z Indii przez Kompanię. Stosunki miedzy kolonistami a Anglią były napięte, Amerykanie uznali nowe przepisy za prowokację rządu. Herbata stała się symbolem uzależnienia od Anglii. W 1773 roku do Bostonu zawinął statek Kompanii Wschodnioindyjskiej. Grupa bostończyków, z których część przebrała się za Indian, wdarła się na pokład statku. Cenny wart kilkanaście tysięcy funtów, ładunek herbaty wrzucono do morza. W odwecie za incydent w Bostonie, nazwany „bostońskim piciem herbaty”, rząd angielski postanowił ukarać całą kolonię Massachusetts, ograniczając prawa mieszkańców kolonii do decydowania o jej sprawach. Na to zareagowały inne kolonie: w Filadelfii zwołano Kongres Kontynentalny, na którym zjawili się delegaci z całego kraju. Na Kongresie wyrażano solidarność z mieszkańcami Bostonu, debatowano, co czynić, apelowano do angielskiego rządu o uszanowanie niezależności kolonii i ich prawa do decydowania o podatkach i polityce wewnętrznej. Koloniści zaczęli tworzyć własne oddziały wojskowe. Dwa lata po wydarzeniach w Bostonie miedzy Anglią a kolonistami wybuchła otwarta wojna.

Przyczyny oderwania się angielskich kolonii:
- nałożenie przez parlament angielski nowych podatków i ceł na amerykańskich kolonistów
- Amerykanie nie mieli wpływu na podejmowane decyzje w brytyjskim parlamencie
- Koloniści musieli sprowadzać wszystkie produkty z Wielkiej Brytanii(duże cło)
- wszystkie korzyści z handlu płynęły na korzyść Anglii
- ograniczenie wolności osobistej
- całkowite uzależnienie od Anglii
- zatopienie całego ładunku herbaty przywiezionej z Angliiograniczenie wszystkich praw

BUNT
4 lipca 1776 roku przedstawiciele kolonii zebrali się w Filadelfii na kolejnym Kongresie Kontynentalnym i uchwalili dokument, zwany Deklaracją Niepodległości Stanów Zjednoczonych. W tym dokumencie, którego głównym autorem był prawnik i uczony Thomas Jefferson, Amerykanie sformułowali zasady, jakie winny stanowić podstawę działania wszelkiej władzy, a także podawali powody swego zerwania z Anglią.

BUDOWANIE NOWEGO ŁADU
W Ameryce Północnej powstało nowe, wolne państwo. Państwo to utworzone zostało przez 13 kolonii, z których każda miała własny rząd i własne prawa. Podczas wojny odłożono spory miedzy kolonistami i zapomniano o istniejących miedzy nimi różnicach interesów. Po zwycięstwie nad Anglią wyszło jednak na jaw to wszystko, co dzieliło poszczególne kolonie. Spory i emocje koncentrowały się wokół kilku zagadnień. Najważniejsze dotyczyło, jaką rolę w nowym państwie maja pełnić władze poszczególnych kolonii, teraz zwanych stanami, a jaką władza centralna. Inną ważną sporną sprawą był problem niewolnictwa. W kraju, który podjął walkę o wolność, żyło tysiące ludzi pozbawionych wolności i wszelkich praw. Przedstawiciele stanów południowych domagali się utrzymania niewolnictwa, północ była temu przeciwna.
Kazimierz Pułaski, T. Kościuszko – Polacy, którzy przybyli do Ameryki by wesprzeć ich rewolucję. Kościuszko, wychowanek Szkoły Rycerskiej, wsławił się w bitwie pod Saratogą.

KONSTYTUCJA STANÓW ZJEDNOCZONYCH
W 1787 roku Kongres Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej uchwalił pierwszą w świecie konstytucję. Uchwalona pod koniec XVIII wieku konstytucja obowiązuje do dziś, uzupełniana przez lata poprawkami. Na mocy tej konstytucji Stany Zjednoczone sa państwem federacyjnym, czyli związkiem poszczególnych stanów, z których każdy ma odrębne prawa. Jedność unii nadaje przede wszystkim konstytucja, z którą prawa obowiązujące w poszczególnych stanach muszą być zgodne, wspólna waluta – dolar, a także konstytucyjne władze: Kongres, prezydent i Sąd Najwyższy. Kongres składa się z 2 izb: Senatu i Izby Reprezentantów. Każdy stan ma dwóch swoich przedstawicieli w Senacie. Liczba posłów do Izby Reprezentantów jest proporcjonalna do liczby jego mieszkańców. Kongres podejmuje decyzje dotyczące podatków i uchwala prawa. Władzę wykonawczą sprawuje w Stanach Zjednoczonych prezydent. Jeszcze pod koniec XVIII wieku dodano do Konstytucji Stanów Zjednoczonych 10 poprawek. Stanowią one tak zwaną Kartę praw. Poprawki do Konstytucji gwarantowały też obywatelom prawo do sprawiedliwego procesu i do obrony, a także prawo do posiadania broni.

REWOLUCJA FRANCUSKA
Od czasów średniowiecza francuskie społeczeństwo podzielone było na trzy stany. Duchowieństwo stanowiło pierwszy z nich, szlachta drugi reszta społeczeństwa: chłopi, mieszczanie, prawnicy, artyści, uczeni należeli to stanu trzeciego. Dwa pierwsze stany cieszyły się licznymi przywilejami, nie płaciły podatków, nie podlegały niektórym karom sądowym. Tylko szlachcie mogli obejmować wysokie urzędy, tylko oni mogli otrzymywać najwyższe godności w Kościele. W opinii wielu Francuzów, wychowanych na ideałach oświecenia, taka sytuacja była absurdalna i niesprawiedliwa. Świat feudalnych przywilejów, w którym 3% społeczeństwa utrzymywane było przez pozostałe 97%, nazwano starym porządkiem.

KRÓL
Król Francji Ludwik XVI był człowiekiem słabym i niezdecydowanym. Rozpoczynał reformy, ale ich nie kończył. Kolejni ministrowie tworzyli plany zmian, po czym byli przez króla dymisjowani. Tymczasem zmiany stawały się konieczne. Monarchia zadłużała się, a konieczność spłaty długów zwiększała deficyt, czyli brak pieniędzy wynikający ze zbyt małych dochodów i dużych wydatków.

PRZEBUDOWA STAREGO ŁADU
Król próbował ratować sytuację. Postanowił uczynić coś, czego nie robiono we Francji od połowy XVII wieku: zwołał Stany Generalne. Miały one poprzeć jego politykę i wyrazić zgodę na nowe, niezbędne podatki. W 1789 roku w Wersalu Stany Generalne rozpoczęły obrady. Tradycyjnie podczas zgromadzeń stanowych król spotykał się tylko z przedstawicielami stanów pierwszego i drugiego. Tak miało być i tym razem. Przedstawiciele stanu trzeciego gwałtownie zaprotestowali przeciw pomniejszeniu ich roli. Uważali ze to oni, jako reprezentanci najliczniejszej części społeczeństwa winni przewodzić zgromadzeniu. Król, który miał nadzieję na uzyskanie od Stanów Generalnych pomocy i poparcia, spostrzegł, że sytuacja wymyka się spod kontroli. Wydarzenia potoczyły się bardzo szybko. Już od chwili otwarcia Stanów Generalnych posłowie trzeciego stanu natarli na dwa pozostałe i ogłosili się Zgromadzeniem Narodowym. W ten sposób posłowie podkreślali, że to oni są prawdziwymi przedstawicielami całego francuskiego społeczeństwa.

POCZĄTEK REWOLUCJI
Przedstawiciele stanu trzeciego zaprosili do udziału w Zgromadzeniu wszystkich chętnych z pozostałych dwóch stanów. Niektórzy duchowni i arystokraci, jak na przykład biskup Talleyrand i ksiądz Sieyes, przystali na to. Zgromadzenie rozpoczęło pracę nad ułożeniem konstytucji. Posłowie podkreślali, ze jako reprezentanci narodu stanowią najwyższą władze zdolną zmieniać prawo. Na przełomie czerwca i lipca 1789 roku w Wersalu trwała zacięta walka polityczna, której przebieg śledziła uważnie cała Francja.
Bastylia-znienawidzony symbol absolutyzmu została zdobyta przez lud Paryża 14 lipca 1789 roku i właśnie ta data była od początku uważana za moment przełomowy w dziejach rewolucji. Wcześniej król dysponujący armią mógł siłą złamać opór posłów Zgromadzenia. Powstanie w Paryżu pokazało jednak, ze posłowie słusznie uważali się za reprezentantów woli ludu. Lud poprał ich działania. To był początek Wielkiej Rewolucji Francuskiej.

WIELKA TRWOGA
Za panowania Ludwika XVI sytuacja chłopów była ciężka. Główną przyczyną były nieurodzaje-od połowy lat 70 zbiory malały. Szczególnie ciężki okazał się rok poprzedzający rewolucję. Niektóre regiony Francji zostały spustoszone przez grad i powodzie, inne przez susze i przymrozki. Ceny żywności wzrosły a ludzie głodowali. Tym bardziej prowokujące wydawało się zachowanie szlachty i duchowieństwa. W państwie liczącym 25 milionów mieszkańców, arystokraci, szlachta i duchowni stanowili w sumie ok. 300 tys. osób, posiadali 40% ziem uprawnych. W czasach Ludwika XVI przedstawiciele tych stanów, zaczęli obciążać chłopów nowymi świadczeniami. Wobec docierających z Paryża wieści o zmianach, chłopi całej Francji postanowili dokonać własnej rewolucji. Na przełomie lipca i sierpnia 1789 roku uzbrojone oddziały chłopskie atakowały klasztory i zamki szlacheckie. Palono stare przywileje feudalne, czyli spisy obowiązków chłopa wobec pana. Pod wrażeniem wydarzeń na prowincji, zwanych Wielką Trwogą, Zgromadzenie Narodowe w ciągu jednej nocy przeprowadziło szereg reform. Uchwalony przez nie dekret zwalniał chłopów od posług na rzecz panów. Zniesiono tez prawo panów do sądzenia chłopów mieszkających w ich włościach. Odtąd chłopi mieli nie podlegać sądom państwowych tak samo jak pozostali obywatele francuskiego państwa. Dodatkowo odebrano duchowieństwu prawo pobierania dziesięciny. Ten ostatni wniosek został zgłoszony przez przedstawiciela duchowieństwa-biskupa Talleyranda.

DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA I OBYWATELA
Pod koniec sierpnia 1789 roku Zgromadzenie Narodowe uchwaliło Deklarację Praw Człowieka i Obywatela. Deklaracja, która miała stanowić wstęp do przyszłej konstytucji.

REWOLUCJA A KOŚCIÓŁ
Filozofia oświecenia, z której rewolucja czerpała swoje idee, często krytykowała Kościół i religię. Początkowo Zgromadzenie Narodowe starało się związać Kościół i duchownych z państwem. W rok po rozpoczęciu rewolucji uchwaliło prawa, w myśl, których biskupi i proboszczowie mieli pobierać pensje od państwa, mieli też być sądzeni przez sądy krajowe, a nie kościelne. Zażądano od duchownych składania przysięgi na wierność narodowi i prawu. Nowym prawom sprzeciwił się papież. Skrytykował rewolucyjną zasadę równości, potępił pogląd, że państwo może decydować o sprawach Kościoła i wezwał duchownych do oporu. We francuskim Kościele doszło do rozłamu. Część duchowieństwa posłuszna papieżowi odmówiła podporządkowania się rewolucyjnym uchwałom. Część jednak złożyła wymagane przysięgi, a nawet poparła rewolucję.

KONSTYTUCJA
W 1791 roku Zgromadzenie Narodowe uchwaliło konstytucję. Z całą mocą powtórzono w niej myśl, która znalazła się już w Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela: źródłem władzy jest naród, źródłem prawa jest wola narodu. Wprowadzono podział władzy: władze prawodawczą miało odtąd sprawować Zgromadzenie złożone z przedstawicieli wybieranych przez lud, władzę wykonawczą powierzono królowi. Król, dotychczas noszący tytuł króla Francji, wedle konstytucji miał stać się królem Francuzów. Wprowadzając w życie zasady wolności i równości wobec prawa, posłowie Zgromadzenia zapisali w konstytucji zniesienie wszelkich przywilejów i praw wynikających z urodzenia, wszelkiej władzy, która nie pochodziłaby z woli ludu. Podczas uchwalania konstytucji przewagę w Zgromadzeniu mieli posłowie o umiarkowanych poglądach. Pragnęli oni dokonać przebudowy francuskiego społeczeństwa, pragnęli oprzeć prawo na sprawiedliwych zasadach wynikających z filozofii oświecenia. Nie chcieli jednak całkowicie niszczyć istniejącego porządku. Dlatego np. uzależnili prawo wyborcze od majątku: tylko ludzie posiadający pewien majątek mogli kandydować i wybierać posłów do Zgromadzenia. Przede wszystkim zaś autorzy konstytucji nie zdecydowali się na obalenie monarchii. Żywili nadzieję, ze uda im się skłonić Ludwika XVI do współpracy i zaakceptowania zmian. Wraz z uchwaleniem rewolucji zakończył się w rewolucji francuskiej pewien etap. Wielu Francuzów uznało, że rewolucja osiągnęła już swoje cele. Powstało więc społeczeństwo ludzi wolnych, równych wobec prawa. Zniesiony został system feudalny, monarchię absolutną zastąpiła monarchia konstytucyjna.

KLUBY – w czasie rewolucji toczyły się nieustające dyskusje o bieżących wydarzeniach, o wprowadzanych i postulowanych zmianach. Powstawały kluby polityczne, którym spotykali się posłowie, pisarze, filozofowie i uczeni. Dyskusjom w klubach często przysłuchiwali się, a nawet brali w nich udział, zwykli mieszkańcy Paryża. Idee omawiane w klubach były też rozpowszechniane w gazetach i czasopismach wydawanych podczas rewolucji. Do najważniejszych klubów rewolucyjnych należało Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji. Zbierało się ono w opuszczonym klasztorze koło kościoła św. Jakuba, dlatego jego członków określano mianem ‘jakobinów’. Po uchwaleniu konstytucji u jakobinów spotykali się ci, którym nie wystarczała przebudowa starego ładu, którzy pragnęli jego zniszczenia i zbudowania całkowicie nowego społeczeństwa.

KRUCJATA WOLNOŚCI
Po uchwaleniu konstytucji we Francji wybrano nowe ciało ustawodawcze. Dominowali w nim przedstawiciele klubu jakobinów, nazwani później żyrondystami(ich liderzy byli bowiem wybrani na posłów z departamentu Gironde). Żyrondyści chcieli rewolucji międzynarodowej. Wierzyli, że ludy całego świata marzą o wolności, którą wywalczyli Francuzi i ze obowiązkiem wolnej Francji jest wspomagać ich w powstaniu przeciw monarchiom absolutnym. Francja uwierzyła w swoją misję wyzwolicielki ludów. Wiosną Zgromadzenie prawodawcze wypowiedziało wojnę austriackim Habsburgom.

DRUGA REWOLUCJA
Euforia towarzysząca wybuchowi wojny okazała się nieuzasadniona. Nic nie wskazywało na to, by austriaccy poddani zapragnęli powstać przeciw swojemu cesarzowi. W dodatku Austrię w wojnie poparły Prusy i armia francuska zaczęła ponosić klęski. Nie było już mowy o rozszerzeniu rewolucji-zagrożone zostało samo państwo francuskie. W trudnej sytuacji społeczeństwo francuskie stanęło murem za rewolucją. Do Paryża zaczęły przybywać rzesze ochotników. Zamierzali oni bronić rewolucji i ojczyzny, ale nie królewskiego rządu. Król tymczasem nie ukrywał swej sympatii dla obcych wojsk, które miały przywrócić mu absolutną władzę. W kraju coraz częściej zaczęto głosić hasło obalenia monarchii. 10 sierpnia 1792 roku w Paryżu wybuchły antykrólewskie zamieszki. Kolejny raz postawa Paryżan zadecydowała o przebiegu rewolucji. Król i jego rodzina zostali uwięzieni, monarchia obalona. Zgromadzenie rozwiązało się, ogłoszono wybory do nowego zgromadzenia nazwanego Konwencją Narodową. Były to pierwsze wybory powszechne, to znaczy, że wszyscy dorośli mężczyźni, niezależnie od majątku, czy urodzenia, uzyskali prawo wybierania swych przedstawicieli. Uznano, że konstytucja z 1791 roku przestała obowiązywać. Konwencja miła uchwalić zniesienie monarchii i dać Francji nowe, republikańskie prawa.

REPUBLIKA - I CO DALEJ?
Królowi wytoczono proces. Posłowie Konwencji Narodowej jednogłośnie zdecydowali, że Ludwik XVI jest zdrajcą narodu. Podzieliło ich jednak głosowanie nad wyrokiem. Radykalna część klubu jakobinów domagała się dla zdrajcy kary śmierci. Przeciwko karze śmierci wystąpili żyrondyści, Ostatecznie Ludwika XVI ścięto w centrum Paryża, na placu zwanym wówczas placem Rewolucji.

NOWY ŚWIAT
Egzekucja króla stała się punktem zwrotnym rewolucji. Zerwano wszelkie więzy ze starym światem. Rewolucjoniści stanęli więc przed zadaniem zbudowania od podstaw świata całkowicie nowego.
NOWY KALENDARZ
Zmiany dokonywały się we wszystkich dziedzinach życia. Jedną z pierwszych było wprowadzenie nowego kalendarza. 21 września 1792 został uznany ostatnim dniem roku, ponieważ zakończył erę okrucieństwa i monarchii. 22 września 1792 roku stał się zatem pierwszym dniem pierwszego roku nowej ery. Miesiące nowego kalendarza liczyły po 30 dni i dzieliły się na 10-dniowe dekady. W ten sposób zniesiono podział na tygodnie. Wiązało się to z niechęcią do religii katolickiej. Nowy podział miał przeciwdziałać utrzymaniu specjalnego charakteru niedzieli. W kalendarzu zmieniono tez nazwy miesięcy, dostosowując nowe do rytmu przyrody: miesiąc mgieł, upałów itp.

NOWY ADRES

Adresy ulic zmieniono na plac Rewolucji, ulice Konstytucji, Szczęścia itp. Wprowadzono nowy podział terytorium Francji. Zamiast dawnych krain historycznych-hrabstw, księstw-utworzono departamenty. Departamentom nadano nazwy pochodzące od głównych rzek i pasm górskich, np. Paryż leży odtąd w 75. Departamencie Sekwany. Ten podział obowiązuje we Francji do dziś.

NOWY CZŁOWIEK

Nowe nazwy miały również poważne zadania wychowawcze. Radykalni rewolucjoniści przywiązywali do edukacji ogromna wagę. Rewolucjoniści zdali sobie sprawę, że ich pierwszym zadaniem musi być wychowanie nowego człowieka, człowieka rewolucji. Postawili wiec przed państwem nowe zadanie-zadanie kształtowania świadomych swoich praw i obowiązków obywateli. Wykonywaniem tego zadania miała zając się szkoła. W 1793 roku Konwencja Narodowa wprowadziła powszechny obowiązek szkolny.

KRYZYS REPUBLIKI
Nowy świat budowany przez republikanów znalazł się wiosną 1793 roku w poważnym niebezpieczeństwie. Obce armie zagrażały Francji, a francuski głównodowodzący zdradził i przeszedł na stronę Austriaków. Port Tulon został zajęty przez Anglików, którzy przechwycili w ten sposób połowę francuskiej floty wojennej. W kraju rosły ceny zboża, ludzie głodowali. Na prowincji wybuchały powstania przeciwko władzom Republiki. Na domiar złego w Konwencji Narodowej trwał zaostrzający się spór miedzy żyrondystami a radykalnym odłamem jakobinów, którym przewodził Maksymilian Robespierre. Domagali się oni wzmocnienia kontroli państwa nad sprzedażą żywności i zapewnienia stolicy dostaw ze wsi. Przede wszystkim zaś żądali wprowadzenia przez państwo cen maksymalnych. Tymczasem żyrondyści chcieli zagwarantowania wolnego rynku. Konflikt został rozwiązany w sposób nadzwyczaj gwałtowny-lud Paryża zorganizował demonstrację pod siedzibą Konwencji. Wtedy Robesspiere przeprowadził wniosek o usunięciu z Konwencji przywódców żyrondystów i skazanie ich na śmierć. Rozpoczynał się wielki terror rewolucyjny. Władze w republice objęli jakobini z Robespierrem na czele.

CNOTA I TERROR
Wedle Robespierre’a, trudna sytuacja, jakiej znajdowała się Francja, wymagała zastosowania specjalnych środków. Robesspierre był przekonany, że tych, którzy nie chcą podporządkować się woli powszechnej trzeba do tego zmusić i że jest to w istocie zmuszanie do wolności. Narzędziem, które zdaniem Robespierre’a najlepiej służyło usuwaniu ze społeczeństwa jego wrogów i wychowywaniu pozostałych, był terror. Podejrzanym mógł stać się niemal każdy. Często jedną winą było pokrewieństwo z kimś już wcześniej podejrzanym. Trybunały rewolucyjne działały w ekspresowym tempie. Oskarżonym odmówiono prawa do obron. Cała rozprawa mogła trwać zaledwie parę godzin. Jeśli uznawano, że oskarżony jest winny, automatycznie wymierzano karę śmierci.

REWOLUCJA POŻERA WŁASNE DZIECI
Narastający terror organizowany przez Robespierre’a był coraz trudniejszy do zniesienia. W łonie samej Konwencji Narodowej zaczęły podnosić się głosy wzywające do jego zakończenia. Złagodzenia represji domagała się George Danton. Jednak on i jego przyjaciele zostali następnymi ofiarami terroru.

UPADEK DYKTATURY
Robesspierre’a nazywano nieprzekupnym, nawet wrogowie nie odmawiali mu uczciwości. Nie wszyscy jednak jego stronnicy byli do niego podobni. Wielu z tych, którzy w czasie rewolucji robili karierę kierowało się tylko własnym interesem. Po egzekucji Dantona terror rewolucyjny zaczął się nasilać. Robespierre zapowiedział w Konwencji bezwzględną walkę z korupcją i z tymi, którzy wzbogacili się na rewolucji. Dnia 9 termidora(27 lipca) roku drugiego, Robespierre wyszedł w Konwencji na mównicę. Spodziewano się, że w przemówieniu zacznie wymieniać podejrzanych o korupcję. Po raz pierwszy posłowie Konwencji nie dali mówić swojemu przywódcy. Grupa posłów zgłosiła wniosek o aresztowaniu Rospespierre’a i jego najbliższych współpracowników. Dwa dni później Robespierre został ścięty.

DYREKTORZY
Po śmierci Robespierre’a władze w republice objęli właśnie Ci ludzie, których chciał usunąć z Konwencji - ludzie skorumpowani, dla których rewolucja nie była już próbą budowania nowego świata, lecz okazją do wzbogacenia się. Utworzono nowy rząd, zwany dyrektoriatem.

POLSKA REWOLUCJA

NIESTRUDZONY REFORMATOR
Konfederacja barska i I rozbiór Polski były klęską polityki królewskiej. Nie tylko brutalnie przerwano dzieło przebudowy państwa, ale co gorsza - o porażce reform przesądziły nie tylko działania obcych monarchów, lecz także działania polskiej szlachty.

KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ
Król zdawał sobie sprawę z tego, że nie da się ocalić państwa bez poparcia ze strony Polaków. Aby to wsparcie uzyskać, należało podjąć wielką prace oświatową. Reformy mogli przeprowadzić jedynie ludzie światli, odpowiedzialni, świadomi niebezpieczeństw, ale i rozumiejący, ze zmiany są konieczne. Ludzie, którzy wiedzieliby, że praca dla dobra ojczyzny wymaga rezygnacji z prywatnych interesów. Stanisław August nie miał wystarczająco dużo pieniędzy by móc zbudować zupełnie nowy system szkół odpowiadających potrzebom państwa. Lecz oto z pomocą królowi przyszła decyzja papieża o likwidacji zakonu jezuitów. Król powołał bezpośrednio sobie podległą Komisję Edukacji Narodowej, która miała przejąć cały majątek zakonu jezuitów i przeznaczyć go na potrzeby oświaty. Działania komisji, którą kierował najpierw sam król, potem jego brat prymas, nie tylko zapobiegły grabieżom dóbr jezuickich, ale przede wszystkim doprowadziły do stworzenia w Polsce jednego z najdoskonalszych systemów szkolnych. Komisja zarządzała dwiema prowincjami szkolnymi-koronna i litewską. Każda z prowincji miała swój uniwersytet: Korona-w Krakowie, Litwa- w Wilnie. Uniwersytety zawiadywały nauczaniem w szkołach średnich, z kolei szkoły średnie opiekowały się szkołami parafialnymi. Reformatorom zależało na tym, by dostęp do zmienionego nauczania miała nie tylko szlachta, lecz także chłopi. Dla szkół parafialnych opracowano nowe programy nauczania i elementarz. Komisja posłowała specjalne towarzystwo, które zajmowało się tworzeniem podręczników. Towarzystwo rozpisywało konkursy na podręczniki i przyjmowało oferty z zagranicy. Do szkół wprowadzono matematykę i przyrodoznawstwo, których wcześniej nie uczono. Starano się zresztą kłaść nacisk na praktyczne wykorzystanie tej wiedzy. Nauka historii ojczystej miała kształtować postawę obywatelską i przygotowywać uczniów do pracy na rzecz kraju. Do szkół wprowadzono też etykę, także nowożytne języki obce. Już wkrótce pokolenie wychowanków zreformowanych szkół miało przyjść królowi z pomocą i dokonać radykalnych zmian w systemie Rzeczypospolitej.

POCZĄTEK POSLKIEJ REWOLUCJI

Król reformator wyciągnął wnioski z burzliwych pierwszych lat swego panowania. Wiedział, ze reformy należy przeprowadzić ostrożnie, czekając na sprzyjającą chwilę. Uważała też, ze trzeba uzyskać na nie zgodę Katarzyny II. Rosja była bowiem wystarczająco potężna, by w dowolnej chwili uniemożliwić reformatorom wprowadzenie zmian. Dogodnym momentem do działania stał się 1787 rok, wtedy bowiem Rosja rozpoczęła wojnę z Turcją i Szwecją. Do walczącej na dwóch frontów Katarzyny pośpieszył król Stanisław August, by złożyć jej propozycję sojuszu polsko-rosyjskiego. Katarzyna II zgodziła się wprawdzie na zwołanie sejmu w sprawie powiększenia armii, rozwiała jednak wszelkie nadzieje co do swej ewentualnej zgody na reformy polityczne.

Z ROSJĄ CZY BEZ ROSJI
Sejm zebrał się jesienią 1788 roku i natychmiast rozpoczął gorączkowe prace nad przebudową państwa. Dzieło, które podjął, sprawiło, że do historii przeszedł pod nazwą Sejmu Wielkiego. W sejmie zasiadło wielu posłów łączących dążenie reform z niechęcią wobec Rosji i nieufnością wobec króla. Król był w ich mniemaniu nadmiernie ustępliwy wobec Katarzyny II. Posłowie ci, zwani patriotami, doprowadzili do jawnego wystąpienia przeciwko Rosji. Sejm zdecydował bowiem o zawarciu antyrosyjskiego sojuszu z Prusami. Dodatkowo zażądał od Katarzyny II wycofania wojsk rosyjskich z Rzeczypospolitej cesarzowa zajęta prowadzeniem ciężkiej wojny ustąpiła. Patrioci liczyli na poparcie Prus dla polskich zmian. W istocie jednak Prusy były w tym samym stopniu co Rosja zainteresowane powstrzymywaniem przebudowy państwa polskiego.

KU REFORMOM
Posłowie świadomi bezbronności państwa uchwalili powiększenie armii do 100 tysięcy żołnierzy. Pieniądze na ten cel miały się znaleźć dzięki nowym podatkom. Prace nad podatkami zbliżyły wszystkich zwolenników reform do króla. O ile w polityce zagranicznej różnił ich stosunek do Rosji, o tyle w polityce wewnętrznej rozumieli konieczność zmian i gotowi byli współpracować, by je osiągnąć.

KUŹNICA KOŁĄTJOWSKA
Wśród posłów na Sejm Wielki wyróżniała się grupa działaczy pod przewodnictwem księdza Hugona Kołłątaja. Grupa ta przez wrogów została nazwana Kuźnicą Kołłątajowską. Należący do Kuźnicy posłowie chcieli całkowicie przebudować polskie społeczeństwo. To właśnie pod wpływem Kuźnicy Kołłątajowskiej zaczęło zmieniać się rozumienie słowa ‘naród’.

CZARNA PROCESJA – w 1789 roku, pod wpływem wydarzeń we Francji, działacze Kuźnicy Kołłątajowskiej zorganizowali w Warszawie manifestację mieszczan. Pochód, zwany czarna procesją, przeszedł przez miasto prowadzony przez burmistrza Warszawy. Mieszczanie domagali się praw, które umożliwiłyby im swobodną działalność gospodarczą i choćby niewielki wpływ na rządy w kraju. Pod wpływem tych postulatów sejm uchwalił prawo o miastach królewskich. Rozciągało ono na mieszczan przywilej zabraniający aresztowań bez wyroku sądu, pozwalało im na nabywanie posiadłości ziemskich, wreszcie mieszczanie z miast królewskich zyskali prawo wysyłania reprezentantów z prawem głosu w sprawach miast na obrady sejmu Po raz pierwszy od XVI wieku w Rzeczypospolitej mogli zasiadać nieszlachcice.

OBROŃCY STAREGO ŁADU
Zmiany dokonywane przez patriotów w sojuszu z królem były dla wielu nie do przyjęcia. Między reformatorami a obrońcami starego ładu istniała wielka przepaść. Przywódcy opozycji Seweryn Rzewuski i Szczęsny Potocki nie wahali się szukać pomocy u obcych państw w walce z polskimi reformatorami.

WIELKI SEJM CZTEROLETNI
W 1790 roku minęła kadencja sejmu, czyli czas, na który zostali wybrani posłowie, dzieło reform było już jednak zaawansowane. Postanowiono, że stary sejm się nie rozwiąże, a nowo wybrani posłowie dołączą na kolejne dwa lata do grona już istniejącego. Dlatego Sejm Wielki zwany jest także Czteroletnim. Po nowych wyborach wzmocniło się jeszcze stronnictwo reformatorów. Licznie wybrani młodzi posłowie popierający przebudowę kraju, byli dowodem, że król słusznie troszczył się przede wszystkim o reformę edukacji.

PRZYGOTOWANIE WIELKICH ZMIAN
Prace nad całkowitą i radykalną zmianą ustroju Rzeczypospolitej prowadzono w tajemnicy. Obawiano się przedwczesnego ujawnienia planów reform i reakcji opozycji wspartej przez obce dwory – przede wszystkim zaś obawiano się reakcji rosyjskiej. Do opracowania rewolucyjnych ustaw zabrało się sprzysiężone grono patriotów – był tam Hugo Kołłątaj, był marszałek sejmu Stanisław Małachowski, był, rzecz jasna sam król. Stanisław August wieczorami, w największym sekrecie opuszczał swe komnaty i udawał się na spotkania reformatorów. W marcu 1791 roku sejm przyjął prawo o sejmikach, które odsuwało od udziału w życiu politycznym ubogą, nieposiadającą majątku szlachtę. Takich szlachciców, niemających nic, oprócz nazwiska, nazywano gołotą. Gołota była opłacana przez magnatów, których interesy reprezentowała na sejmikach.

KONSTYTUCJA 3 MAJA
Miesiąc po uchwaleniu prawa o sejmikach, reformatorzy mieli już przygotowany projekt konstytucji – najważniejszej ustawy określającej ustrój państwa oraz prawa i obowiązki obywateli. Wiosną 1791 roku na świecie istniał tylko jeden taki dokument – konstytucja amerykańska. Drugim, a pierwszym w Europie, stała się konstytucja polska, nazwana od dnia uchwalanie Konstytucją 3 Maja.

KRÓTKI CZAS NADZIEI
Uchwalenie Konstytucji witano w całym wolnym świecie z entuzjazmem i zachwytem. Stanisława Augusta podziwiano za upór i niezłomność, z jaką starał się naprawić Rzeczypospolitą. W Stanach Zjednoczonych wznoszono toasty za ‘ króla polski’ , a amerykański bohater – anglik Thomas Paine chciał nawet strać się o obywatelstwo polskie. Konstytucja wzbudziła nie tylko zachwyt oświeconych liberałów, lecz także ojca konserwatyzmu Edmunda Burke’a. Po uchwaleniu Konstytucji sejm nie przerwał dzieła reform. Jeszcze przez rok – do maja 1792 - pracowano nad kolejnymi zmianami.

TARGOWICA

Pod koniec kwietnia 1792 roku grupa magnatów udała się do Rosji, by na dworze Katarzyny II błagać o interwencję i stłumienie polskich reform. Zawiązali oni konfederację, której akt założycielski ogłosili w miejscowości Targowica. Występowali przeciwko Konstytucji 3 Maja. Targowiczanie ogłosili, że ich konfederacja ma bronić wolności ojczyzny przed narzuconą tyranią Stanisława Augusta. Mimo, że przedstawiali się jako obrońcy wolności szlacheckich, niewielu przekonały ich argumenty. Dla większości Polaków byli oni zdrajcami, którzy nie wahali się sprowadzić na kraj obcych wojska, byle tylko utrwalić anarchię, z której czerpali korzyści. Na wezwanie targowiczan Rzeczpospolitą zaatakowała armia rosyjska. Rozpoczęła się wojna o Konstytucję 3 Maja. Rzeczpospolita ze swą niewielką armią skazana była na przegraną. Załamany król pod naciskiem Katarzyny i najbliższych współpracowników przystąpił do konfederacji targowickiej. W ten sposób przypieczętował los własnych reform.

II ROZBIÓR
Klęska w wojnie o Konstytucję oznaczała kres polskich reform. Rosjanie wkroczyli do Warszawy. Targowiczanie niszczyli dzieło reform. Zawieszono Konstytucję i towarzyszące jej prawo o miastach. Majątek Komisji Edukacji Narodowej rozkradał jeden z biskupów – uczestnik Targowicy. Chaos w kraju ułatwił działanie sąsiadom. Prusy i Rosja w 1793 roku podpisały II rozbiór Polski, pozostawiając Rzeczypospolitej niewielki skrawek ziem z Warszawą i Krakowem. Tak osłabione państwo nie miało już żadnych szans się odrodzić. Dla pewności przywrócono prawa kardynalne.

POWSTANIE KOŚCIUSZKOWSKIE
Klęska w wojnie z Rosją, II rozbiór i zniesienie Konstytucji były dla Polski prawdziwą katastrofą. Większość przywódców stronnictwa patriotycznego udała się do Saksonii. Król, potępiony za przystąpienie do Targowicy, utracił poparcie i autorytet.


SPISKOWCY
Emigranci liczyli na szybkie wznowienie walk z zaborcami. Pomocą miała służyć Republika Francuska. Pamiętano dobrze uchwałę Konwencji Narodowej mówiącą o niesieniu pomocy wszystkim ludom, które zerwą się do walki o wolność. Jednak wysłany do Francji Tadeusz Kościuszko spotkał się z chłodnym przyjęciem i nie uzyskał żadnych obietnic. Tymczasem na okrojonym terytorium Rzeczypospolitej zawiązywano kolejne spiski, których celem było przygotowanie zbrojnego zrywu. Przywódcę widziano właśnie w Kościuszce – demokracie, republikanie, bohaterze rewolucji amerykańskiej i wojny w obronie Konstytucji 3 Maja.

TADEUSZ KOŚCIUSZKO
Człowiek, ku któremu wszyscy patrioci zwracali swe oczy, pochodził ze średniej szlachty. Był absolwentem Szkoły Rycerskiej. Po I rozbiorze wyjechał do ameryki i wziął udział w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Zasłużony w walkach otrzymał honorowe obywatelstwo tego kraju. Kościuszko był zdecydowanym przeciwnikiem niewolnictwa i wspierał równouprawnienie Murzynów. Kiedy opuszczał Amerykę, swój majątek przeznaczył na obdarowanie niewolników wolnością i ich edukację, dzięki czemu powstała pierwsza w Ameryce szkoła dla Murzynów. Wróciwszy do kraju, Kościuszko walczył w obronie Konstytucji i za zasługi na polu bitwy został odznaczony przez króla. Teraz, w 1794 roku, był jedyną osobą zdolną, jak wierzono, uchronić Polskę od zagłady.

WYBUCH
„Za samą szlachtę bić się nie będę, chcę wolności całego narodu i dla niej tylko wystawię me życie” – powiedział Kościuszko, jasno określając program powstania. Jako doświadczony wojskowy zdawał sobie sprawę, że Rzeczypospolita jest nieprzygotowana do walki. Starał się więc odsunąć termin rozpoczęcia powstania. Wybuch przyśpieszył ambasador rosyjski, który zażądał od Polaków zmniejszenia armii o połowę. Dalsze zwlekanie oznaczałoby w tej sytuacji utratę i tak nielicznych sił. Powstanie rozpoczął w istocie Antoni Madaliński, który nie dostosował się do rozkazów zalecających rozwiązanie jego brygady i ruszył spod Siedlec w stronę Krakowa. Stłumienie buntu polecono oddziałom rosyjskim stacjonującym w Krakowie i w tym celu wyprowadzono je z miasta. Wykorzystując sytuację, Kościuszko złożył na krakowskim rynku ślubowanie narodowi: „Powierzonej mi władzy na niczyj prywatny ucisk nie użyję, lecz jedynie jej dla obrony całości granic, odzyskania samowładności narodu i ugruntowania powszechnej wolności używać będę”.

POLSKA REWOLUCJA
Akt powstania czynił Kościuszkę naczelnikiem państwa i powierzał mu dyktaturę na czas walki. Zignorowano osobę króla. Podobnie pominięto milczeniem Konstytucję 3 Maja. Stwierdzono tylko, że przedstawiciele narodu w sejmie zdecydują o przyszłym ustroju państwa. Był to bardzo wyraźny sygnał, że powstańcy zamierzają posunąć się w dziele reformy kraju dużo dalej niż twórcy Konstytucji. Wielu spośród twórców polskiego oświecenia nawoływało do ogólnonarodowego powstania z udziałem chłopów i mieszczan. Twierdzono, że szlachta nie jest stanie sama obronić kraju i tylko udział wszystkich stanów w wojnie może zwiększyć siły Rzeczypospolitej.

RACŁAWICE
Kościuszko skierował wojska powstańcze na północ, ku Warszawie. Miał do dyspozycji 4000 żołnierzy, 12 dział i 2000 kosynierów – chłopów uzbrojonych w nasadzone na sztorc kosy. Do pierwszego starcia doszło pod Racławicami. Początkowo przewagę uzyskali Rosjanie, którzy rozbili oddziały polskiej jazdy. Jednak o losie bitwy przesądził atak kosynierów prowadzony przez samego Kościuszkę. Pierwszy dopadł do rosyjskich dział chłop Wojciech Bartos, który zgasił lont kuli armatniej.

WARSZAWA
Po zwycięstwie pod Racławicami przeciwko Rosjanom powstała także ludność Warszawy. Rosjanie zostali zmuszeni do opuszczenia miasta. Wraz z żołnierzami walczyli mieszczanie. W walkach o Warszawę wzięli udział Żydzi. Król oficjalnie poparł powstanie. Powołano powstańczą władzę w mieście i coraz silniej domagano się głów zdrajców. Uginając się pod naciskiem tłumu, władze warszawskie osądziły i skazały na śmierć targowiczan. Zaczęto grozić samemu królowi. Na samosądy w warszawie Kościuszko zareagował ostro i skutecznie powstrzymał fale przemocy.

PIĘTA ACHILLESOWA POLSKIEJ REWOLUCJI

Do walki o ocalenie Rzeczypospolitej stanęli obok siebie szlachcice, chłopi i Żydzi. Kościuszko wiedział, że rzeczą najwyższej wagi jest zaangażowanie w walkę całego narodu. Przywódcy powstania podzielili się na dwa obozy. Jeden z nich – umiarkowany – sprzeciwiał się podejmowaniu rewolucji społecznej. Chciał, by powstanie było kontynuacją wojny sprzed 2 lat – wojny o Konstytucję 3 Maja. Druga grupa – polscy jakobini – żądała radykalnych reform, wielkich zmian społecznych i uczynienia powstania naprawdę narodowym. Kościuszko musiał wiec wybrać między ideą powstania organizowanego przez szlachtę a powstaniem z udziałem całego narodu polskiego. Niewątpliwie jego poglądy bliskie były temu drugiemu rozwiązaniu. Narodem polskim dla niego byli również ludzie mieszkający na terenie Polski a nie będący Polakami. Problemem najtrudniejszym była sprawa chłopów. Konstytucja 3 maja zrobiła dla nich bardzo niewiele – zapewniła opiekę państwa, ale nie dała im wolności. Tymczasem to chłopi stanowili niemal 90% polskiego społeczeństwa. Miliony chłopów w szeregach powstania były jedyną szansą na zwycięstwo. Z drugiej jednak strony obdarzenie chłopów wolnością oznaczało odebranie szlachcie rzesz poddanych, a to z kolei mogło przesądzić o odstąpieniu szlachty od powstania.
UNIWERSAŁ POŁANIECKI – Kościuszko wierząc, że wolności mogą bronić tylko ludzie wolni, wydał w obozie w Połańcu uniwersał, czyli dokument, w którym stwierdzał, że chłopi są osobami wolnymi i mogą przenieść się gdzie chcą, byleby opłacili długi i podatki i mieli ulżenie w pańszczyźnie. Chłopi nie otrzymali jednak ziemi, nie doczekali się również likwidacji pańszczyzny. Nie zmienia to jednak faktu, że zmiany wprowadzane przez Uniwersał połaniecki można nazwać polską rewolucją. Oprócz Uniwersału Kościuszko wydał także odezwę do duchowieństwa unickiego. Dzięki Kościuszce i polskim jakobinom słowo naród zaczęło mieć nowe znaczenie. To nowe rozumienie narodu obejmowało też Żydów, którzy uformowali batalion broniący Warszawy przed inwazją rosyjską.

BRATERSTWO WOLNYCH LUDÓW
Poczucie braterstwa łączyło powstańców z żołnierzami wrogich państw. Wierzono, że zwykli Rosjanie czy Prusacy nie chcą walczyć z Polakami tylko nakazują im to panujący tyrani. Polscy jakobini marzyli o europejskiej rewolucji wyzwolenia ludów spod barbarzyńskiej władzy, jednak władcy Rosji i Prus zareagowali zdecydowanie.
Ci, którym bliskie były ideały oświecenia darzyli Kościuszkę szacunkiem. Nawet wrogowie nie potrafili oprzeć się osobowości polskiego bohatera. Następca Katarzyny II wypuścił go z więzienia, mówiąc, że po raz pierwszy spotkał człowieka prawdziwie kochającego swoja ojczyznę.

KLĘSKA
Tymczasem sytuacja walczących zaczęła się pogarszać. Do powstania przystąpiły masy chłopskie. Wojnę prowadzono jednocześnie przeciwko Rosji i Prusom. Na teren Rzeczypospolitej wkroczyły dwa rosyjskie korpusy. Aby nie dopuścić do ich połączenia, Kościuszko zaatakował pod Maciejowicami. Bitwa zakończyła się klęską, a naczelnik dostał się do rosyjskiej niewoli. Rosjanie uderzyli również na Warszawę od wschodu urządzając straszliwą rzeź Pragi. Warszawa skapitulowała.
III ROZBIÓR
W 1795 roku Rosja, Prusy i Austria podpisały ostateczną umowę, dzieląc między siebie resztę ziem polskich. Król został pod strażą wywieziony do Grodna i zmuszony do abdykacji. Insygnia koronacyjne zostały zrabowane przez Prusaków. Państwo polskie przestało istnieć.

Przyczyny upadku państwa polskiego:
- brak reform, wojny, wolne elekcje, konfederacja Targowicka, rokosze szlachty, ksenofobia Polaków, powstanie kościuszkowskie, zbyt dużo przywilejów dla szlachty, kryzys gospodarczy, brak praw dla chłopów, wojna o konstytucję, anarchia, liberum veto, unia personalna z Saksoniąudział w Wojnie Północnejzniszczenie kraju, traktaty welawsko-bydgoskie, decentralizacja władzy