Reformacja

REFORMACJA- KONIECZNOŚĆ CZY TEŻ CHĘĆ STWORZENIA NOWEGO WYZNANIA?

Przyczyny ruchu reformacyjnego w Europie, który rozwinął się w XVI-XVIII wieku w Zachodniej Europie, głównie w Niemczech, Niderlandach, Szwajcarii, Francji oraz Anglii (później także w Polsce), można podzielić na trzy zasadnicze grupy: religijne, społeczne i polityczne. Ogromny wpływ na traktowanie wiary oraz odradzanie religijności miały idee odrodzeniowe oraz ruch mistyczny, działający m.in. w Niderlandach, gdzie kontynuowano idee devotio moderna, zaczytując się w dziele Tomasza à Kempis O naśladowaniu Chrystusa oraz w Niemczech, gdzie rozwijał się tzw. mistycyzm spekulatywny, którego podstawą były idee dominikanina Eckhardta. Ponadto kryzys panujący w Kościele „w głowie i członkach” również wpłynął na kształtowanie idei reformacji. Krytykowano papieży za to, że często zachowywali się jak świeccy, biskupów za symonię i nepotyzm, a zwykłych zakonników za analfabetyzm i brak podstawowej wiedzy teologicznej oraz znajomości Biblii. Zjawisko to trafnie określił jeden z historyków francuskich jako „sfeudalnienie Kościoła”. W Polsce Łukasz Górka, wojewoda poznański, owdowiawszy, w ciągu jednego dnia został wyświęcony na biskupa. Takie zjawiska przyczyniły się do zeświecczenia, chciwości, upadku moralnego i zaniedbywania obowiązków zakonnych.
Przyczyny społeczno- ekonomiczne wiązały się z dowartościowaniem mieszczaństwa i ludzi prowadzących czynne życie zawodowe. Przedsiębiorcy, którzy byli pozbawieni prawa do decydowania o swoim mieście, chętnie stawali się protestantami, jednocześnie pozbywając się pewnych świadczeń na rzecz Kościoła. Przyczyny polityczne miały podstawę przede wszystkim w postępowaniu władców, chociażby takich jak Albrecht Hohenzollern, dla którego poparcie dla ruchu reformacyjnego miało widoczne korzyści, ponieważ w bardzo krótkim czasie przeobraził państwo zakonne w dziedziczne księstwo. Podobnie postępowało wiele książąt i władców europejskich.
Początek ruchu reformacyjnego datuje się na 31 października 1517 roku, kiedy to niemiecki mnich augustiański, Marcin Luter (od 1512 roku doktor teologii, a później profesor uniwersytetu w Wittenberdze) ogłosił 95 tez skierowanych przeciwko odpustom. Główną przyczyną tego wystąpienia była podróż, jaką w 1510 roku odbył do Rzymu, gdzie został zaskoczony sprzedajnością i światowością tamtejszego duchowieństwa. Luter wysłał kopie swoich też do arcybiskupa w Moguncji, ponadto wydrukowano je i rozprowadzono po okolicy. Podstawowe idee Marcina Lutra zostały sformułowane jednak dopiero parę lat później. Wtedy to Luter rozszerzył swoje zarzuty i zakwestionował autorytet papieża oraz soborów, twierdząc, że sam będzie się kierował tylko Biblią i zdrowym rozsądkiem. Nic dziwnego, że Kościół nie zareagował pozytywnie na takie poglądy. Luter został wezwany do stawienia się przed sądem kościelnym. Po przesłuchaniach i nakazach odwołania swoich poglądów został uznany na sejmie wormackim w 1521 r. za heretyka i skazany na banicję, a jego pisma umieszczono na indeksie. Zazwyczaj następstwem takiego orzeczenia było spalenie na stosie, ale dzięki temu, że poglądy Lutra znalazły szerokie poparcie wśród ludu i wielu niemieckich książąt, uchroniło go to przed poważniejszymi karami. Mimo wszystko, musiał przez pewien czas się ukrywać i znalazł schronienie na zamku w Wartburgu. Warto przedstawić tutaj ogólną sytuację polityczną Niemiec na początku XVI wieku: podzielone były na liczne, niewielkie i wzajemnie się zwalczające księstwa i państewka, które wręcz dopraszały się jednego, wspólnego władcy, niezależnego od papieża. Idee reformacji, które miały zgromadzić lud, mogły doprowadzić również do poprawy sytuacji politycznej oraz społecznej. Doszło do sekularyzacji zakonów, a ich majątki zagarnięto. Luter ogólnie uważał, iż podstawą wiary miało być Pismo święte, które zaczął tłumaczyć na niemiecki. Odrzucił również tradycję Kościoła, ogłoszone do tej pory dogmaty wiary i celibat. W dziele De captivitate babilonica Ecclessiae podkreślał, iż wierni znajdują się w niewoli duchowieństwa. Luter uznał za ważne tylko dwa sakramenty: chrzest i komunię, zwaną Wieczerzą Pańską, lecz odrzucił dogmat o przeistoczeniu.
Warto spostrzec tutaj, iż początkowo Luter nie zamierzał występować przeciwko Kościołowi jako instytucji, lecz pragnął poszczególnych reform. Dopiero później, trafiając na ostry sprzeciw Kościoła i zachęty ze strony książąt niemieckich, posunął się do całkowitej reformy Kościoła, powołując nowe wyznanie- protestantyzm. Nazwa wzięła się z protestów grupy posłów do Reichstagu w 1529 roku, kiedy to nie poparli uchwały zabraniającej szerzenia haseł nowej religii. W latach 1546-47 doszło do walk pomiędzy katolikami (na czele z cesarzem Karolem V Habsburgiem) a protestantami, którzy zawiązali Związek Szmalkaldzki. Dopiero pokój w 1555r. zawarty w Augsburgu przyniósł zmiany, w konsekwencji czego doszło do pokoju religijnego i przyjęto zasadę Cuius regio, eius religio.
Ruch protestancki następnie dotarł do Szwajcarii, gdzie podłożem sporu była przede wszystkim sytuacja polityczna i społeczna: kraj podzielony na kantony był równoznaczny z podziałem społeczeństwa, wśród którego różne były zapatrywania na idee reformacji. Początki wystąpień przeciwko Kościołowi należały do osoby teologa i humanisty Ulricha Zwingliego. On również nawoływał do czerpania wiedzy z Pisma św., sekularyzacji zakonów, usunięcia z kościołów ołtarzy i obrazów oraz zniesienia mszy św. Jego poglądy doprowadziły do wojny domowej w 1531 r. pomiędzy wojskiem leśnych kantonów a protestantami, w której zginął. Konsekwencją tej wojny było wprowadzenie równouprawnienia dla obu religii.
Po śmierci Zwingliego pojawiła się inna postać- Jan Kalwin, prawnik i teolog, który w 1536 r. ogłosił swoje podstawowe dzieło Institutio christianae religionis, i od tego roku (z dwuletnią przerwą z powodu wygnania) aż do śmierci kierował gminą w Genewie. Genewa stała się wzorem i centrum jego nauki, która zyskała zwolenników w Anglii (tam nazywano ich purytanami), Francji (hugenoci), Niderlandach (w Holandii kalwinizm stał się religią panującą), Niemczech, Polsce, na Liwie i Węgrzech. Podstawową zasadą nauki Kalwina była teoria predestynacji, mówiąca, iż o zbawieniu człowieka decyduje sam Bóg, przeznaczając każdego z góry do zbawienia lub potępienia. To jednak, że niektórzy ludzie przejawiają szczególną skłonność do grzechu, wskazuje, że zostali wcześniej skazani na potępienie. Kalwin uznawał tylko duchowną obecność Chrystusa w chlebie i winie. W pozostałych sprawach, takich jak źródło wiary, sakramenty, aprobował nauki Lutra. Nauki Kalwina narzucały bardzo surowe zasady moralne oraz podkreślały rolę pracy w życiu człowieka („Należy więc zachować pewien umiar w tym, co użytkujemy w czystym i zdrowym sumieniu, tak dla naszych potrzeb, jak i dla naszych rozkoszy”). Według wielu historyków zasady te zgodne były z duchem rodzącego się kapitalizmu, zachęcały do aktywności zawodowej, a potępiały próżniactwo. Według niego decydujący głos w sprawach władzy religijnej mieli wierni (w Kościele katolickim biskupi, u Lutra panujący lub władze miejskie). Ponadto zasady głoszone przez zwolenników Kalwina dopuszczały możliwość wypowiedzenia posłuszeństwa władcy, który występuje przeciwko prawu.
Wyznanie kalwińskie zyskało zwolenników wśród mieszczaństwa i przedsiębiorców. Angielscy purytanie, którzy emigrowali do kolonii amerykańskich, budowali kulturę Nowej Anglii, będącej podstawą społeczeństwa amerykańskiego. Holendrzy, po powstaniu w 1566r. pomiędzy katolikami (zależnymi od władcy hiszpańskiego, Filipa II) a protestantami, podzielili się na dwa zwalczające się obozy, które złączył dopiero rozejm w 1609r. tworzący Zjednoczone Prowincje Niderlandów (w części północnej protestanckie, w południowej katolickie). Podobnie było we Francji, gdzie kalwiniści (nazywani hugenotami) wywodzili się głównie z mieszczaństwa, uboższej szlachty, lecz również z części możnowładców, a nawet kilku członków rodziny królewskiej. Konflikt na tle religijnym pomiędzy katolikami a protestantami miał głównie podłoże w sytuacji politycznej państwa, gdyż król Franciszek I oraz jego następca Henryk II stale zwalczali prądy reformacyjne, starając się wyeliminować jak najwięcej innowierców. Na tym tle doszło również do rozgrywek o władzę pomiędzy dwoma rodami: Bourbonów (protestanci) a Gwizjuszy (katolicy). Należało zapobiec konfliktowi zbrojnemu i wojnie domowej, dlatego też Katarzyna Medycejska, sprawująca rządy regencyjne za króla Karola IX, wydała edykty tolerancyjne, mające utrzymać władzę i równowagę w państwie. Pomimo tego, w 1562 roku wybuchła wojna. Aby pogodzić skutecznie zwolenników obydwu wyznań, zaplanowano w 1572 roku ślub Małgorzaty Walezjuszki (królowa Margot) a protestantem Henrykiem Burbonem, jednak ostro sprzeciwiały się temu ugrupowania katolickie, które w Noc Świętego Bartłomieja dokonały rzezi hugenotów przybyłych na wesele (23 sierpnia 1572r.). Kryzys we Francji został zażegnany dopiero w 1598 roku, kiedy to Henryk Bourbon, władca Francji (przeszedł wcześniej na katolicyzm) wydał edykt nantejski, gwarantujący hugenotom wolność wyznania i bezpieczeństwo, a także swobodę kultu (z wyłączeniem Paryża).
Kalwinizm był reakcją reformacyjną bardziej o podłożu politycznym niż religijnym, co jednak miało i tak decydujący wpływ na religię. Uważam, że działalność Kalwina była powodowana głównie koniecznością zmian, a nie chęcią stworzenia nowego wyznania.
Istotna również okazała się reforma Kościoła, dokonana przez króla Anglii, Henryka VIII, która była spowodowana jego działaniem we własnym interesie bardziej niż jako reakcja na złą działalność Kościoła. Otóż najpierw był on niezwykle przeciwny Lutrowi, za opublikowanie broszury skierowanej przeciwko jego poglądom został uhonorowany przez papieża tytułem obrońcy wiary. Później jednak chciał się uniezależnić od wpływów cesarza i papieża, ponadto chciał uzyskać kolejny rozwód, tym razem z ciotką cesarza Karola V, Katarzyną Aragońską, ale papież Klemens VII odmówił, w konsekwencji czego król zerwał kontakty z Rzymem, uzyskując poparcie parlamentu oraz większości społeczeństwa. Henryk rozwiódł się z Katarzyną i w 1534 roku ogłosił akt supremacji, ustanawiający go głową Kościoła w Anglii. Król nakazał sekularyzację zakonów oraz prześladowania przeciwników nowej religii. W 1553 roku na tronie zasiadła Maria Tudor, która starała się przywrócić katolicyzm w Anglii, co zakończyło się fiaskiem.
Uważam, iż główny ruch reformacyjny był koniecznością, reakcją wymierzoną głównie w wadliwe działanie Kościoła i przejawiającą pragnienie znaczących zmian i reform, które mogłyby doprowadzić do jego znaczącej poprawy. Dopiero pewne następstwa i różnorodne czynniki doprowadziły do rozłamu, który podzielił Europę na katolicką i protestancką. Skutkiem krótkotrwałym tych zmian była przede wszystkim niezgoda wyznaniowa, powodująca mnóstwo konfliktów i krwawych wojen (jak np. wojna trzydziestoletnia w latach 1618-1648), która z czasem jednak doprowadziła do tolerancji religijnej i swobody każdego wyznania. Ponadto najistotniejszym skutkiem reformacji był rozwój kulturalny i społeczny Europy oraz rozwój kultur narodowych (co dowiódł w swych dziełach historiograf przełomu XVII/XVII wieku, Bernard le Bovier Fontenelle). Dzięki tłumaczeniom Biblii na języki narodowe doszło do rozwoju literatury i myśli społecznej, a sama reformacja wywołała po pewnym czasie to, o co zabiegała u podstaw- reformy w Kościele.