Polska muzyka romantyzmu

Chopin Fryderyk Franciszek (1810-1849), kompozytor i pianista polski. Urodzony w Żelazowej Woli, był synem Justyny z Krzyżanowskich i Mikołaja Chopina, nauczyciela pochodzącego z Lotaryngii. Od 1816 uczył się gry na fortepianie u W. Żywnego, od 1822 - kompozycji u J. Elsnera. 1823-1826 był uczniem Liceum Warszawskiego, 1826-1829 uczniem J. Elsnera w Szkole Głównej Muzyki w Warszawie. W 1829 przebywał w Wiedniu, gdzie poznał m.in. K. Czernego, T. Haslingera i dał 2 koncerty w Krtnertortheater. W 1830 odbyły się koncerty Chopina w Teatrze Narodowym w Warszawie (m.in. wykonał Koncert fortepianowy f-moll oraz na koncercie pożegnalnym Koncert fortepianowy e-moll i Fantazję na tematy polskie). W tymże roku udał się przez Pragę do Wiednia, stamtąd zaś w 1831 wyjechał do Paryża. Na emigracji przebywał do końca życia, w Paryżu poznał m.in.: G. Rossiniego, L. Cherubiniego, H. Herza, F. Liszta, F. Hillera, F. Kalkbrennera, F. Mendelssohna, H. Berlioza, A. Mickiewicza, R. Schumanna, J.U. Niemcewicza, dawał publiczne koncerty oraz recitale w salonach arystokracji, zajmował się także pracą pedagogiczną (do jego uczniów należeli m.in.: M. Czartoryska, K. Mikuli, M. Kalergis). W 1835 poznał pisarkę A. Dudevant (używającą pseudonimu George Sand), z którą łączyła go bliska znajomość do 1847. W 1838 przebywał w Palmie na Majorce, komponując m.in. Preludia. Miesiące letnie w latach 1839 i 1841-1846 spędzał w posiadłości G. Sand w Nohant. W 1848 odbył się ostatni paryski koncert Chopina w Sali Pleyela, a także koncerty w Anglii i Szkocji. W 1849 nasiliły się objawy gruźlicy, na którą Chopin chorował od lat. Kompozytor zmarł w Paryżu 17 października 1849 i został pochowany na paryskim cmentarzu Père-Lachaise.
Twórczość
Chopin tworzył niemal wyłącznie utwory przeznaczone na fortepian, instrument typowy dla okresu romantyzmu muzycznego. Geniusz polskiego kompozytora przejawił się w twórczym syntetyzowaniu elementów ówczesnej kultury muzycznej (styl brillant, polska muzyka ludowa) oraz wytyczeniu nowych dróg w twórczości fortepianowej poprzez nowatorstwo w dziedzinie harmoniki i techniki pianistycznej, a przede wszystkim w stworzeniu niepowtarzalnego, rozpoznawalnego od pierwszych taktów, stylu muzycznego.
Wśród wczesnych utworów Chopina ważne miejsce zajmują dwa koncerty fortepianowe, w których pomimo klasycznej formy i stosowania formuł modnego wówczas stylu brillant, widoczny jest indywidualny, romantyczny styl kompozytora. Wpływy stylu brillant występują także w walcach, charakteryzujących się lekkością i wirtuozostwem.
Niezwykle ważne miejsce w twórczości Chopina zajmują miniatury taneczne. Obok walców, są to głównie mazurki i polonezy, a także inne tańce o mniejszym znaczeniu (np. cossaises, bolero, tarantela). Nawiązując do gatunku wywodzącego się z końca XVIII w., kompozytor stworzył 57 mazurków będących miniaturowymi arcydziełami muzyki fortepianowej. Stylizował w nich tańce mazurowe (oberek, kujawiak i mazur), czerpiąc inspiracje z ich rytmiki, melodyki, budowy i cech tonalnych.W pierwszych polonezach Chopin nawiązał do gatunku tańca narodowego, tworzonego m.in. przez J. Elsnera i K. Kurpińskiego, oraz do stylu brillant. Kolejne polonezy (np. opus 40) charakteryzuje heroizm oraz tragizm, ostatnie zaś, wielkie polonezy (opus 44, 53, 61) należą do gatunku poematu fortepianowego, o wielorakich środkach techniki kompozytorskiej i bogactwie wyrazowym. Wśród miniatur nietanecznych Chopina istotne znaczenie mają 24 etiudy wydane w dwóch zbiorach (osobno skomponował jeszcze 3 etiudy), w których, obok trudności technicznych i wirtuozostwa, na pierwszy plan wysuwa się również kantylena, nowatorstwo w dziedzinie harmoniki i kolorystyka ruchu. Cykl 24 preludiów we wszystkich 24 tonacjach stworzył Chopin głównie podczas pobytu na Majorce. Charakteryzują się one różnorodnością kategorii wyrazowych: od kantylenowego liryzmu (np. Preludium Des-dur) po burzliwy dramatyzm (Preludium d-moll). Gatunek nokturnu stworzony przez J. Fielda kontynuował Chopin w swych 19 nokturnach. Cechuje je ornamentalna melodyka, wykorzystanie techniki wariacyjnej oraz głównie trzyczęściowa forma. Pokrewne wyrazowo nokturnom są Berceuse Des-dur i Barkarola Fis-dur.
Nowy gatunek muzyki fortepianowej stworzył Chopin w 4 balladach. Bezpośrednie inspiracje kompozytora utworami literackimi (np. balladami A. Mickiewicza) nie są w pełni udowodnione. Niewątpliwie jednak występuje w balladach zjawisko narracyjności, wyrażające się m.in. w ciągłości linii melodycznej, występowaniu silnych kontrastów dynamicznych i fakturalnych (Ballada F-dur). W scherzach - poematach fortepianowych o rozbudowanych rozmiarach - Chopin nawiązał do gatunku znanego z muzyki klasycznej jedynie przez zastosowanie trójdzielnego metrum i formy repryzowej. Utwory te uzyskały jednak nowe kategorie wyrazowe: demoniczność, burzliwość (Scherzo h-moll, Scherzo b-moll).
W sonatach Chopin wykorzystał założenia formy klasycznej, włączając jednak marsz żałobny jako 3. część Sonaty b-moll oraz komponując finał tej sonaty jako odrębną w swym wyrazie część o charakterze etiudowym. Pieśni Chopina stały się wzorem polskiej pieśni romantycznej. Kompozytor wykorzystał w nich teksty współczesnych mu poetów: S. Witwickiego, A. Mickiewicza, Z. Krasińskiego, B. Zaleskiego, L. Osińskiego, W. Pola. Wielka popularność muzyki Chopina, istniejąca już za jego życia, trwa nieprzerwanie do dnia dzisiejszego. Muzyka Chopina symbolizowała w okresie zaborów uczucia patriotyczne, jej kult znalazł odbicie w powstaniu Międzynarodowego Konkursu Pianistycznego im. F. Chopina w Warszawie (1927) oraz Instytutu im. F. Chopina. Od 1946 odbywa się Festiwal Chopinowski w Dusznikach, od 1959 w Mariańskich Łaźniach. W interpretacji wykonawczej utworów Chopina wyróżniły się rozmaite nurty - do głównych należą nurt romantyczny oraz klasycyzujący, jednak wielość interpretacji wykonawczych muzyki Chopina stała się przedmiotem licznych klasyfikacji. Twórczość Chopina, wyjątkowa poprzez przekazane w niej bogactwo kategorii wyrazowych i emocjonalnych, wywarła szeroki wpływ na muzykę romantyzmu i 1. połowy XX w.

Moniuszko Stanisław (1819-1872), polski kompozytor, studia muzyczne u K.A. Freyera w Warszawie, D. Stefanowicza w Mińsku i C.F. Rungenhagena w Singakademie w Berlinie. 1840 zamieszkał w Wilnie, pełniąc obowiązki organisty w kościele św. Jana, a później dyrygenta orkiestry teatru wileńskiego. Tu w 1848 przedstawił na estradzie pierwszą, 2-aktową wersję opery Halka.
W 1849 i 1856 odbył podróże artystyczne do Petersburga, zaprezentował wybitniejsze swoje utwory (m.in. kantatę Milda, uwerturę koncertową Bajka), poznał najznakomitszych muzyków rosyjskich: M.I. Glinkę, A.S. Dargomyżskiego, C.A. Cui, A.N. Sierowa.
W 1846, 1847 i 1851 przebywał w Warszawie. 1858 wystawił w Warszawie pełną wersję Halki, odnosząc wielki sukces. W tymże roku wyjechał w podróż do Niemiec i Francji. Jesienią 1858 osiadł na stałe w Warszawie, obejmując stanowisko dyrektora (dyrygenta) Opery. Wykładał ponadto w Instytucie Muzycznym kierowanym przez A. Kątskiego. W 1865 przedstawił z wielkim sukcesem operę Straszny dwór. Jej patriotyczny charakter i demonstracyjna reakcja publiczności spowodowały zdjęcie opery z afisza przez cenzurę.
Był twórcą polskiej opery narodowej, dokonał syntezy elementów opery włoskiej, francuskiej i niemieckiej z rodzimymi melodiami, rytmami polskich tańców, cytatami, stylizacjami folkloru. W ponad 300 pieśniach nawiązał do polskiej pieśni preromantycznej, twórczości F. Schuberta oraz muzyki ludowej. Rozwinął szczególnie formę ballady wokalnej, nadając jej rozbudowany, bogaty w środki muzyczne charakter (np. Świtezianka, Czaty, Trzech Budrysów).
Z ważniejszych dzieł: opery - Halka (1848-1858), Hrabina (1860), Verbum nobile (1861), Straszny dwór (1865), Paria (1869)). 12 zeszytów Śpiewników domowych. Kantaty Milda (1848), Nijoła (1865), Widma (1865), Sonety krymskie (1868), uwertura fantastyczna Bajka (1848), 6 mszy, 4 Litanie ostrobramskie, Requiem. Dokonano filmowych adaptacji oper: Halka (1913, 1930, 1937) i Straszny dwór (1936). Po wojnie tematycznie związany z Halką był film Warszawska premiera (1950).

Trzecim, po Chopinie i Moniuszce, wybitnym kompozytorem polskim okresu romantyzmu był
Karłowicz Mieczysław (1876-1909), polski kompozytor. Studiował grę na skrzypcach u S. Barcewicza, teorię muzyki u P. Maszyńskiego, G. Roguskiego i Z. Noskowskiego w Warszawie, następnie kompozycję u H. Urbana w Berlinie (1896-1901) oraz dyrygenturę u A. Nikischa w Lipsku (1906). Debiutował jako kompozytor Serenadą na orkiestrę smyczkową opus 2, wykonaną 1897 na koncercie uczniów Urbana w Berlinie. 1902 po powrocie do Warszawy rozpoczął współpracę z Warszawskim Towarzystwem Muzycznym, m.in. organizując i prowadząc orkiestrę smyczkową. Zainicjował kampanię publicystyczną o obecność współczesnej polskiej muzyki w repertuarze nowo powstałej Filharmonii Warszawskiej.
1904 opublikował doniosłą pracę chopinologiczną pt. Nie wydane dotychczas pamiątki po Chopinie. 1907 uczestniczył w koncercie kompozytorskim Młodej Polski w Berlinie prawykonaniem poematu symfonicznego Odwieczne pieśni. W tymże roku osiedlił się w Zakopanem. Był jednym z pionierów polskiego taternictwa, działał w Towarzystwie Tatrzańskim, współtwórca Tatrzańskiego Ochotniczego Pogotowia Ratunkowego, publikował artykuły z górskich wspinaczek, pasjonował się narciarstwem i fotografiką, był uważany za wzór i ideał turysty górskiego. Zginął 8 II 1909 w lawinie śnieżnej na zboczach Małego Kościelca w Dolinie Gąsienicowej w Tatrach. Twórczość kompozytorska Karłowicza wyrasta z późnego romantyzmu niemieckiego (R. Wagner, R. Strauss), osnuta jest wokół tematów melancholii, tragicznej miłości i śmierci. Dziełem jego życia jest 6 poematów symfonicznych: Powracające fale (1904), Odwieczne pieśni (1904-1906), Rapsodia litewska (1906), Stanisław i Anna Oświecimowie (1907), Smutna opowieść (1908) oraz pozostawiony w szkicach i dokończony przez G. Fitelberga Epizod na maskaradzie. Dużą popularność zyskały jego młodzieńcze pieśni (10 do tekstów K. Przerwy-Tetmajera) oraz Koncert skrzypcowy A-dur (1902).

Kilku polskich kompozytorów-wirtuozów pędziło żywot wędrownych artystów; tworzyli oni – podobnie jak Chopin – dzieła, w których łączyli pierwiastki narodowe z popisowym stylem wykonawczym. Za następcę Chopina uchodził wirtuoz fortepianu i oryginalny kompozytor Juliusz Zarębski; przedwczesna śmierć przerwała dynamiczny rozwój jego talentu, zaznaczony chociażby świetnym Kwintetem fortepianowym (1885). Sławę wspaniałego pianisty, a także utalentowanego męża stanu uzyskał Ignacy Jan Paderewski, a obdarzonego niezwykłą techniką gry skrzypka Henryka Wieniawskiego uważano za spadkobiercę talentu Niccol Paganiniego. Kompozycje Wieniawskiego stanowią do dziś probierz umiejętności wiolinistycznych, a liczne nawiązania do polskiej muzyki ludowej (Obertas, Kujawiak, Polonezy) każą traktować Wieniawskiego jako twórcę, który wprowadził polski styl narodowy do muzyki skrzypcowej.

Mazurek Dąbrowskiego, polski hymn narodowy. Tekst pieśni rozpoczynającej się pierwotnie słowami Jeszcze Polska nie umarła napisał J. Wybicki w 1797 we Włoszech w czasie formowania się Polskich Legionów dowodzonych przez H. Dąbrowskiego. Autorstwo melodii, utrzymanej w rytmie mazurka, jest sporne.