Wojna Trzynastoletnia - przyczyny, przebieg, najważniejsze bitwy

Wojna trzynastoletnia (1454 - 1466) to wojna między zakonem krzyżackim a Polską, zakończona II pokojem toruńskim.

Przyczyny wybuchu wojny

Po wielkiej wojnie, zakon krzyżacki dotknął wewnętrzny kryzys. Wyzyskiwana ludność była skora do buntu, znalazło to swój wyraz w utworzeniu Związku Pruskiego (1440), skupiającego miasta pruskie, m.in. Gdańsk i Toruń. Jego polityka skierowana była przeciw Krzyżakom, jednakże Zakon nie był w stanie poradzić sobie ze wzrastającą w siłę organizacją, toteż odwoływał się nawet do papieża, który nałożył na Związek ekskomunikę. Nie przeszkodziło to jednak w znacznym stopniu w działaniach antykrzyżackich. Ich kulminacją był wybuch powstania 6 lutego 1454 roku atakiem na zamek krzyżacki w Toruniu i zwrócenie się do panującego wówczas w Polsce Kazimierza Jagiellończyka z prośbą o włączenie Prus do Korony Polskiej. 6 marca 1454 król podpisał akt inkorporacji, jednocześnie wypowiadając Zakonowi wojnę. Jednocześnie pozostałe miasta pruskie doprowadziły do wybuchu powstania (oczywiście skierowanego przeciwko Krzyżakom).

Początek wojny

Te śmiałe posunięcia nie odzwierciedlały jednak faktycznej siły Polski, która przeżywała wówczas kryzys władzy królewskiej. Niesforna szlachta zwołana pod Cerekwicę zażądała od władcy nadania przywilejów. Dotyczyć miały one m.in. niemożności podejmowania decyzji o zwołaniu pospolitego ruszenia przez króla bez wcześniejszej zgody zjazdów ziemskich. Kazimierz zmuszony był ugiąć się pod prośbami szlachty, która groziła, że nie przystąpi do wojny (przywileje cerekwickie dotyczyły jednak tylko Wielkopolan). Po satysfakcjonujących dla szlachty decyzjach królewskich, ruszyła ona na twierdzę Chojnice (należącą do Krzyżaków). Bitwa pod Chojnicami stanowiła klęskę wojsk polskich (mimo ich liczebnej przewagi) i pokazywała wyższość zaciężnych wojsk zakonnych nad rycerstwem polskim. Kończył się pewien okres w wojskowości Polski - potrzebne były reformy armii, na które władca nie miał pieniędzy...

Kolejne etapy konfliktu

...a które uzyskał dzięki pomocy bogatych miast pruskich (m.in. Gdańska, Torunia). Co prawda, po dotychczasowych klęskach wojsk polskich spora część Prus uprzedziła się do Korony, jednak w tym momencie nie było odwrotu... Wspomnianym wysiłkiem finansowym, król zdołał opłacić armię zaciężną. Jednak pierwsza znacząca bitwa rozegrała się na morzu w pobliżu Bornholmu - w 1457 flotylla duńska (wspierająca Krzyżaków) została rozbita przez gdańskich kaprów. Już rok później (1457) Polacy uzyskali Malbork od zaciężnych wojsk czeskich walczących po stronie Zakonu w zamian za żołd, z którym Krzyżacy zalegali. Co prawda miasto szybko utracono już 28 września, jednak zamek pozostał w ręku wiernego Polsce Oldrzycha Czerwonki.
Bitwa pod Świecinem (1462), w której zaciężną już armią polską dowodził Piotr Dunin stanowiła zwycięstwo strony polskiej i uważana jest przez historyków za punkt zwrotny w działaniach wojny trzynastoletniej. Ostatnią większą bitwą, również wygraną dla Polski była potyczka rozegrana po raz kolejny na morzu. Bitwa na Zalewie Wiślanym (1463), w której połączone floty Gdańska i Elbląga rozbiły flotę krzyżacką, stanowiła gwóźdź do trumny Zakonu. Polacy stali się stroną dominującą zarówno na lądzie jak i wodzie.

Zakończenie wojny i Ii pokój toruński

Od roku 1464 trwały rokowania, zakończone podpisaniem w 1466 II pokoju toruńskiego. Po raz kolejny wyniki rokowań nie odzwierciedlały faktycznej dominacji Polaków nad Krzyżakami, jednakże wystarczyło to do wyeliminowania Zakonu z grupy liczących się w ówczesnej Europie potęg. Polska zaś wchodziła powoli w swój złoty wiek. Poniżej przedstawione są najważniejsze postanowienia II pokoju toruńskiego:
• Polska odzyskała (po 158 latach) Pomorze Gdańskie (dokładniej Prusy Królewskie), jednakże nie doszło do całkowitej inkorporacji ziemi krzyżackiej do Korony Polskiej.
• Do Polski wróciła również ziemia chełmińska z Toruniem,
• Polska uzyskała Malbork i Elbląg.
• Państwo zakonne ze stolicą w Królewcu stało się lennem Polski, zaś każdy wielki mistrz zobowiązany był do składania władcy polskiemu hołdu.
• Zostało utworzone dominium warmińskie. Były to ziemie biskupstwa warmińskiego podlegającego wcześniej Zakonowi. (W efekcie doszło zresztą z czasem do sekularyzacji pozostałych Prus Zakonnych.)
Co ciekawe pokój ten nie został uznany przez papieża oraz cesarza (warto podkreślić, że były to formalnie władze zwierzchnie Zakonu), co pomniejszało jego znaczenie w stosunkach międzynarodowych.

Bitwy wojny trzynastoletniej

1. Bitwa pod Chojnicami miała miejsce 18 września 1454 roku
Brały w niej udział wojska polskie przeciwko wojskom zakonu krzyżackiego. Bitwa, zakończona zwycięstwem strony krzyżackiej, była epizodem wojny trzynastoletniej. Krzyżacy dysponowali armią składającą się z około 9000 jazdy i 6000 piechoty pod dowództwem Bernarda Szumborskiego, zaś po stronie polskiej było 16000 jazdy i parę tysięcy piechoty, w tym 500 najemników z Gdańska oraz 2000 najemników pruskich. Dowodził Kazimierz IV Jagiellończyk.

Polacy liczyli na to, że o losach bitwy rozstrzygnie w tradycyjny sposób ciężka polska kawaleria i nie zajęli się organizacją jednostek artylerii bądź większych jednostek piechoty. Bernard Szumborski zastosował jednak zupełnie inną strategię bitwy, niż założyła strona polska.

Na początku wszystko odbywało się tak, jak oczekiwał tego Kazimierz Jagiellończyk. Polska ciężka kawaleria szarżowała skutecznie, przerywając linię krzyżacką, zabijając księcia piastowskiego Rudolfa Żagańskiego i biorąc do niewoli Szumborskiego. Kawaleria krzyżacka próbowała przerwać linię polską i uciec w kierunku Chojnic, jednak piechota skupiona w krzyżackim wegenburgu zerwała z tradycją i stawiła opór jednostkom kawalerii polskiej. Następnie niespodziewany atak z Chojnic zaskoczył tyły polskiej armii i wywołał panikę. Szumborski uciekł z obozu jenieckiego Polaków i zorganizował pościg. Setki żołnierzy polskich zginęło stratowanych w ucieczce lub utopiło się na pobliskich bagnach. Król wraz ze swą gwardią wycofał się z pola walki.

Polska porażka była ogromna. 3000 ciał zostało na polu bitwy, 300 rycerzy pojmali Krzyżacy (w tym trzech dowódców: Mikołaja Szarlejskiego, Łukasza Górkę i Wojciecha Kostkę). Po stronie krzyżackiej straty były minimalne: zginęło zaledwie 100 rycerzy. Pomimo zwycięstwa, dowódca Bernard Szumborski pozostał formalnie więźniem polskim, gdyż zobowiązywała go do tego obietnica złożona Polakom.

2. Bitwa pod Iławą miała miejsce 25 maja 1455 roku.
Wiosną roku 1455 ruszyła nowa kampania krzyżacka w Prusach Dolnych celem odbicia utraconych rok wcześniej terenów. Tamtejsza ludność miejscowa, niechętna Polakom i opodatkowaniu na koszta wojenne, poparła przybywające wojsko komtura Henryka von Plauena. Najemnicy von Plauena rozpoczęli oblężenie największego portu regionu, Knipawy (części Królewca), której z pomocą ruszyły wojska gubernatora pruskiego, z nadania króla polskiego, Jana Bażyńskiego. Pruskie pospolite ruszenie zostało pobite pod Iławą nie osiągając celu - Knipawy. W czerwcu pod Knipawę dotarły posiłki inflanckie, które wsparły armię von Plauena. Wysłane na odsiecz oddziały Andrzeja Tęczyńskiego nie przedarły się przez niechętną Polakom Warmię zostawiając Knipawę na pastwę losu.14 lipca po 14 tygodniach oblężenia Knipawa skapitulowała na dogodnych jednak warunkach, w dwa lata później stała się główną siedzibą Wielkiego Mistrza Zakonu.

3. Bitwa pod Rynem odbyła się 30 stycznia 1456 roku
pomiędzy zaciężnym wojskiem krzyżackim a zbrojnymi oddziałami chłopskimi.Pod koniec roku 1455 ludność chłopska ze wschodnich Mazur powstała przeciwko uciskowi fiskalnemu Zakonu oraz gwałtom i grabieżom rycerstwa. Oblegana w zamku ryńskim załoga zakonna była zagrożona wymordowaniem lub śmiercią głodową. W okolice zamku w Rynie zostały wysłane oddziały krzyżackie, które krwawo rozprawiły się z buntownikami, bezlitośnie zabijając źle wyszkolonych i niekarnych chłopów przywracając tym samym własne panowanie nad tym rejonem.

4. Bitwa pod Malborkiem
Wiosną roku 1457 nieopłacane przez Zakon Krzyżacki wojska najemne strzegące zamków rozpoczęły pertraktacje z królem polskim Aleksandrem Jagiellończykiem dotyczące sprzedaży kilku miast oraz twierdz Polakom. Za uzbieraną kwotę 190 000 złotych węgierskich odkupiono w czerwcu Malbork, Tczew oraz Iławę. 8 czerwca 1457 roku wojska polskie wkroczyły do twierdzy malborskiej. Stolica państwa krzyżackiego została przeniesiona do Królewca.

W sierpniu 1457 roku doszło do nowej ofensywy Zakonu z zamiarem odbicia utraconych zamków. Pierzchły nadzieje polskie o szybkim zakończeniu konfliktu. Siły krzyżackie udały się w stronę Prus Dolnych. W międzyczasie gdy siły pod dowództwem Henryka von Plauena rozbiły pospolite ruszenie pod Sępopolem, główna armia pod dowództwem Bernarda Szumborskiego skierowała się ku Malborkowi. 28 września mieszczanie gdańscy podstępnie oddali zakonnikom miasto. Zamek broniony przez Oldrzycha Czerwonkę został otoczony przez siły krzyżackie.W październiku część oddziałów Szumborskiego pustoszyła ziemie polskie zdobywając Chełmno oraz Starogród. Jesienią 1457 roku kilkutysięczne pospolite ruszenie z Wielkopolski dotarło pod Malbork utrudniając dostawy żywności dla Krzyżaków. Nie zdołali jednak powstrzymać powracających ze znacznymi zapasami żywności sił Szumborskiego. Okres zimowy to dalsze nieskuteczne obleganie Malborka. Dowództwo nad obroną Malborka król przekazał Ściborowi z Ponieca.

Wiosną 1458 roku król Polski uzyskał zgodę sejmu na wyprawienie pospolitego ruszenia na odsiecz Malborkowi. Armia zebrała się w czerwcu na Kujawach. Polacy dotarli pod mury miasta 10 sierpnia. Jednak brak prędkości i prężności w działaniu sił polskich, zbyt mała ilość armat użytych przy obleganiu miasta nie pozwoliły Polakom na przełamanie. Wykorzystując brak załogi 16 sierpnia Krzyżacy zdobyli Nowe. Z powodu niepowodzenia pospolite ruszenie zaczęło od września udawać się do domów. W pażdzierniku doszło do podpisania 9-miesięcznego rozejmu z Krzyżakami.Kiedy wygasł rozejm w lipcu 1459 roku Krzyżacy ponownie rozpoczęli oblężenie zamku. Głównodowodzącymi obroną zostali Jan Kościelecki i Prandota Lubieszowski. Król nie był w stanie wystawić znacznej armii z powodów toczonych sporów z możnymi. W listopadzie podpisano 2-miesięczne zawieszenie broni. Rozpoczęły się negocjacje przy współpracy z zagranicznymi władcami.Negocjacje po raz kolejny nie doprowadziły do pokoju, wzmocniły wręcz pozycję Zakonu na arenie międzynarodowej. Zakon zdobył poparcie Jerzego z Podiebradów obawiającego się pretensji Kazimierza do tronu czeskiego po swojej żonie Elżbiecie Habsburskiej. 21 marca 1460 roku Polacy ponownie rozpoczęli oblężenie miasta Malborka. Odcięto miasto od dostaw żywności, blokowano ruch na Nogacie. 5 sierpnia 1460 roku miasto poddało się siłom polskim. Na śmierć skazano burmistrza miasta wspierającego Krzyżaków, głównego sprawcę zdrady i oddania Zakonowi miasta. Po 34 miesiącach Malbork ponownie był całkowicie w rękach polskich.

5. Bitwa pod Bornholmem miała miejsce 6 sierpnia 1457 roku.
Trzy statki kaperskie pod dowództwem Gdańszczan zaatakowały 16 ciężkich, mniej zwrotnych okrętów duńskich i inflanckich pozbawiając Zakon Krzyżacki znacznych posiłków wojskowych. Bitwa ta ukazała duże znaczenie lekkich, szybkich statków, o dużej zwrotności oraz dywersyjnych, niespodziewanych akcji, mających na celu odcięcie Zakonu od morskiego zaopatrzenia pochodzącego głównie z Danii, Rzeszy i Holandii.

6. Bitwa pod Sępopolem miała miejsce we wrześniu w roku 1457.
Nad rzekami Pregołą i Łyną broniły się w 1457 roku jeszcze dwa zamki obsadzone polskimi załogami od momentu wybuchu wojny : Welawa i Sępopol. Ażeby przywrócić panowanie krzyżackie na tym terenie zebrane wojska komtura Henryka von Plauena ruszyły z nową ofensywą. Atak ten odbywał się równolegle z napadem zwolnionego z polskiej niewoli Bernarda Szumborskiego. Szumborski chcąc odciągnąć uwagę polskich dowódców od ofensywy Plauena zaatakował Malbork. Załogi polskie obroniły się przed siłami von Plauena. Jednak nadciągające z odsieczą polskie pospolite ruszenie, zebrane naprędce, zostało sromotnie pobite w pobliżu Sępopola udowadniając po raz kolejny własną nieprzydatność w starciach z regularnym wojskiem. Welawa została zdobyta dopiero w roku 1460, a Sępopol w roku 1461 podczas nowej ofensywy krzyżackiej pod dowództwem wielkiego mistrza Ludwiga von Erlichshausena.

7. Bitwa pod Pruszczem Gdańskim miała miejsce pod koniec sierpnia 1460 roku.
Do nieoczekiwanego starcia w kampanii wojny trzynastoletniej roku 1460 pod Pruszczem Gdańskim doszło podczas wypadu wojsk krzyżackich z Chojnic na wspierający króla Kazimierza Jagiellończyka Gdańsk. Zaatakowani z zaskoczenia Gdańszczanie nie byli w stanie sprostać lepiej wyszkolonej armii zaciężnej Zakonu i ponieśli porażkę. Część samego miasta, głównie część rzemieślnicza na przedmieściach, została ograbiona i spalona. Wyprawa ta stanowiła początek ofensywy Zakonu i nieudanego przeciwdziałania mieszczan oraz pospolitego ruszenia na Pomorzu Gdańskim. Na tym terenie krzyżacka armia najemna pod dowództwem Bernarda Szumborskiego i Fritza Rawenecka zajęła Lębork, Bytów, Świecie, Łebę i Puck co znacznie poprawiło polityczne i strategiczne położenie Zakonu podczas tej wojny.

8. Bitwa pod Świecinem - 17 września 1462 roku.
Na początku wojny trzynastoletniej toczącej się pomiędzy wojskami zakonu krzyżackiego (głównie wojska zaciężne) a wojskami polskimi króla Kazimierza Jagiellończyka polskie pospolite ruszenie z Wielkopolski liczące prawie 21 tys. ludzi wspierane wojskami nadwornymi poniosło klęskę w bitwie pod Chojnicami 18 września 1454 roku. Bitwa ta wykazała brak zdolności dowódczych młodego króla oraz niską jakość rycerzy z pospolitego ruszenia, które od kilkudziesięciu lat nie brało udziału w wojnach. Nowo uchwalony podatek oraz pomoc finansowa miast pruskich, których mieszkańcy chcieli przyłączenia do Polski, umożliwiły królowi polskiemu zaciąg wojsk zawodowych. Ich dowódcą został doświadczony dowódca wojsk zaciężnych - burgrabia krakowski Piotr Dunin.
10 września 1462 roku Dunin wyruszył na czele 1500-2000 żołnierzy w kierunku Pucka i Lęborka, które zamierzał zdobyć. Krzyżacy pod Lęborkiem dysponowali prawie 2700 żołnierzami. Ich dowódca - Fritz Raweneck liczył również na pomoc 600 żołnierzy jazdy Eryka II, księcia słupskiego, które były już w drodze. Do Dunina natomiast dołączył spory oddział zaciężnych z Gdańska (o którym jednak Krzyżacy się nie dowiedzieli). Z Torunia wyruszył też oddział kawalerii zaciężnej w sile 500 żołnierzy.

Nocą z 16 na 17 września Dunin założył obóz obronny typu husyckiego pod wsią Świecino. Otoczony przez Krzyżaków oraz wówczas wrogich Polakom Kaszubów mógł liczyć tylko na doświadczenie swoich zawodowych żołnierzy. Na polecenie Krzyżaków Kaszubi zatarasowali wszelkie drogi ucieczki. Krzyżacy postanowili szybko i całkowicie rozprawić się z wojskami polskimi, licząc na znaczną przewagę i wiedząc o spodziewanych posiłkach z Torunia. Jednak wstrzymali atak, gdy spostrzegli, że siły są wyrównane, a Polacy zdołali się okopać w taborze. Pierwszy zaatakował Dunin, który dysponując mniej licznym oddziałem kawalerii sprowokował krzyżacki kontratak. Jazda polska wycofała się i umożliwiła ostrzał jazdy krzyżackiej przez ukrytych w lesie i trzcinach kuszników. Pogrom jazdy umożliwił Duninowi atak na słabo jeszcze umocniony obóz krzyżacki. Bitwa była zacięta, lecz gdy zginął dowódca krzyżacki Raweneck, wojska krzyżackie się załamały - część się od razu poddała (ok. 70 ludzi), reszta rzuciła się do ucieczki. Ponieważ wszystkie drogi wcześniej zostały zablokowane, a kawaleria krzyżacka prawie całkowicie zniszczona, pogrom uciekających żołnierzy był przesądzony. Przyjmuje się, że zginęło ponad 75% wojsk krzyżackich.Pod koniec bitwy pojawiły się posiłki Eryka Pomorskiego, jednak widząc porażkę Krzyżaków słowiański książę nie zaatakował. Za to pierwsi zaatakowali Polacy zmuszając wojska pomorskie do ucieczki.

Bitwa wykazała zdolności polskiego dowódcy i pozbawiła Krzyżaków wojsk na lewym brzegu Wisły, umożliwiając zdobycie Gniewu i przywrócenie bardzo zyskownego handlu wiślanego.

9. Bitwa na Zalewie Wiślanym miała miejsce 15 września 1463 na Zalewie Wiślanym.
Rozegrała się pomiędzy flotą Związku Pruskiego, konkretnie elblążan i gdańszczan, a flotą krzyżacką pod dowództwem wielkiego mistrza zakonu Ludwiga von Erlichshausena. Zwana również bitwą w Zatoce Świeżej.Od końca lipca 1463 roku wojska polskie oblegały ważny punkt strategiczny, Gniew. Aby doprowadzić do zniesienia oblężenia wielki mistrz Ludwig von Erlichshausen zdecydował się przetransportować z okolic Królewca pod Elbląg silną armię, która miała połączyć się z operującymi w tym rejonie wojskami Bernarda Szumborskiego. W ten sposób połączona armia byłaby w stanie przywrócić panowanie krzyżackie nad dolną Wisłą i uratować broniących się Krzyżaków w Gniewie. Długie gromadzenie statków przyczyniło się do reakcji ze strony gdańszczan i przygotowań do odparcia desantu. Obwarowanie palami i zablokowanie Wisły w rejonach Elbląga oraz wystawienie 10 galar zmusiło 44 statki zakonu z 1500 żołnierzy na pokładzie do wycofania się w stronę Królewca. Gdy w rejon Elbląga dotarły oddziały Szumborskiego, statków wielkiego mistrza już tam nie było, w związku z czym cała operacja nie doszła do skutku.
Statki pod dowództwem zaprawionych gdańskich kaprów Wincentego Stolle i Jakuba Vochsa, posiłkowane przez galary elbląskie i wojsko królewskie, ruszyły w pościg za cofającym się nieprzyjacielem. Do potyczki doszło pomiędzy Kamionkiem Wielkim a Suchaczem w Zatoce Świeżej. Flota polska złożona z ok. 30 statków starła się z liczniejszą, liczącą 44 okręty flotą zakonną. Krzyżacy uważali, że zwycięstwo zapewni im przewaga liczebna i jakościowa ich floty, związkowcy jednak wykorzystali element zaskoczenia i zepchnęli Krzyżaków na płytkie wody zatoki, okrążając ich. Walka toczyła się głównie z abordażu. W ręce polskie dostało się ok. 500 jeńców, wielki mistrz zdołał zbiec do Królewca.

Klęska ta spowodowała, że przewagę na morzu zaczęli posiadać Polacy, a zakon popadł w jeszcze większe problemy finansowe. Rozpuszczone zostały oddziały Szumborskiego, który osobiście pod koniec roku 1463 wycofał się z wojny podpisując ze stroną polską rozejm. Na początku roku 1464 skapitulował Gniew. Polacy przeszli do kontrofensywy na Żuławach.