Platon i jego sposób postrzegania świata

Najwybitniejszym przedstawicielem idealizmu starożytnego oraz najbardziej nieprzejednanym wrogiem światopoglądu materialistycznego był ideolog arystokratycznej reakcji – Platon. Nieprzejednana walka idealisty Platona przeciwko materialiści Demokrytowi ujawnia się z klasyczną wyrazistością partyjności starożytnej filozofii greckiej. „Czy mogła wciągu dwóch tysięcy lat rozwoju filozofii utracić aktualność walka między idealizmem, a materializmem? Między tendencjami, czyli liniami Platona i Demokryta w filozofii? Między religią , a nauką? Między negowaniem obiektywnej prawdy, a uznawaniem jej? Między zwolennikami wiedzy nadzmysłowej, a jej przeciwnikami?” – pisał Lenin.

Platon urodził się w Atenach, pochodził ze znanego rodu Kodrosa, przez matkę był spokrewniony z Solonem. Po Dzidku nazywał się Arystoklesem, a dla barczystej budowy przezwano go Platonem; imię to zatrzymał jako własne. Zainteresowania filozoficzne zawdzięczał swemu 9-letniemu obcowaniu z Sokratesem. Po śmierci mistrza Platon odbył szereg podróży. Po krótkim pobycie w niewoli w roku 389, Platon wrócił do Aten i założył własną szkołę, którą kierował przez 42 lata. Platon umarł w Atenach w roku 347. Jego dzieła, obejmujące 36 dialogów oraz kilka listów, przetrwały w całości do naszych czasów. Dzieła te dzieli się na trzy grupy. Do najważniejszych zalicza się Obronę Sokratesa, Iona, Lachesa, Lysisca, Charmidesa, Eutyfrona, Protagorasa, pierwszą księgę Państw, Gorgiasza i Monona. Z okresu średniego w życiu Platona pochodzą dialogi: Uczta, Fedon, Faidros, księgi od drugiej do dziesiątej Państwa i Teajtet. Ostatnią grupę tworzą dialogi pisane przez Platona w starości i do nich należą Sofista, Polityk, Timaios i Prawa. W założeniu Platona filozofia miała spełniać dwojakiego rodzaju zadania: zwalczać materializm, którego syntezą i pełnym wyrazem był atomizm, i stworzyć przeciwny mu system, oparty na uznaniu realnego istnienie idealnego Dobra – urealnionej jakości absolutnej, pierwotnej pod względem istnienia i równocześnie będącej źródłem całej rzeczywistości zewnętrznej. Dlatego w systemie platońskim zawsze będą się wyróżniać dwie drogi: jedna, przez Platona nie tylko krytykowana, ale i bezwzględnie odrzucana, to droga Heraklita i Demokryta, druga – zakładana i wykładana jako jedyna do przyjęcia – to droga pitagorejczyków, eleatów i sofistów. Metodą stosowaną przez Platona będzie dialektyka. Podstawą filozofii Platona jest nauka o ideach, na której dopiero opiera się jego fizyka, antropologia, etyka i polityka.

W systemie platoński metodą filozofowania była dialektyka, uprawiana jako umiejętność prowadzenia dyskusji, w której za pomocą pytań i kierowanych przez nauczyciela, w której za pomocą pytań i kierowanych przez nauczyciela odpowiedzi i kierowanych przez nauczyciela odpowiedzi analizuje się postawione zagadnienie i wyprowadza z niego najbardziej ogólne pojęcia. Pojęć tych szuka się na ogół w trzech związanych ze sobą zakresach: w zakresie wartościowania w dziedzinie dobra lub piękna, w zakresie określania pojęć matematycznych oraz w zakresie ustalania pojęć. Przedmiotem takiego „poznawania dialektycznego” będzie więc pojęcie rzeczy jako coś trwale i niezmiennie istniejącego. Dlatego Platon przyjmie za przedmiot filozofii nie to, co jednostkowe, ale to co ogólne, co wspólne każdej jednostce w danym gatunku i co tym samym należy według niego do jego istoty. Otóż to coś co ogólne, niezmienne i wspólne Platon nazywa ideą.

Według Platona istnieją dwie rzeczywistości: jedna zewnętrzna, zmysłowa, zmienna i pozbawiona egzystencjalnej trwałości oraz druga ponadzewnętrzna, podpadająca jedynie pod ogląd umysłowy, niezmienna i jedynie w pełni istniejąca – rzeczywistość transcendentnego świata idei. Rzeczywistość idei obejmuje u Platona wszystko: rzeczy, własności rzeczy, związki i stosunki między rzeczami oraz wszelkie działanie. Dlatego idea posiada trojaki charakter: ontologicznie oznacza prototyp, model, prawzór, albo trwałe i niezmienne ujęcie istoty rzeczy; teologicznie ideą jest celowy porządek części zawartych w rzeczy jako całości; logicznie idea jest pojęciem ogólnym, za pomocą którego rzeczy się poznaje i wprowadza porządek w nie-byt świata zewnętrznego. W każdym z tych wypadków idea istnieje realnie jako coś jednostkowo – ogólnego w idealnym świecie ponadzmysłowym, co filozofii platońskiej przydaje miano idealizmu obiektywnego (myśli i mądrość są pierwotne w stosunku do wszelakiego bytu). Idee tylko czasowo przebywają w rzeczach świata zewnętrznego, z których każda posiada jedynie coś z cząstki swego ontologicznego, teologicznego i logicznego modelu – prawzorca. Idea jest u Platona również czymś samoistnym, uduchowionym i obdarzonym ruchem, co z kolei stanowi przyczynę wszystkiego, co jednostkowe w świecie zewnętrznym. Każda rzecz jest skutkiem jakiejś przyczyny – idei. Przyczyny te jednak istnieją w pewnym ściśle od siebie uzależnionym porządku hierarchicznym, na którego szczycie znajduje się idea Dobra, jako coś, co ze swej natury samo się udziela i z racji swej dobroci jest twórcze, stanowi pierwszą i najwyższą przyczynę zarówno wszystkich innych idei hierarchicznie niższych, jak i odzwierciedlających je Rzeczy jednostkowych, jest pierwszą, najwyższą i ostateczną rzeczą świata i wszechświata.. w ten sposób demokrytejskiej teorii atomu jako początku Platon przedstawia ideę Dobra jako ich źródła prapierwotnego. Uzależniając ideę dobra, przyznaje jej funkcje Demiurga wszechistnienia, stwórcy świata organicznego i nieorganicznego, idealne poznanie wszechrzeczy. W wyniku takiego rozumowania zostaje odpersyfikowany mit o Zeusie, a jego miejsce zajmuje realno – wyrozumowana idea Dobra jako pierwszej i absolutnej Przyczyny wszechistnienia i wszechdziałania. Rzeczywistość zewnętrzna, a więc świat, przyroda i wszechświat nie są wieczne. Lecz powstały w czasie, z czasem przemijają i z nim się kończą. Demiurg chcąc, aby świat był dobry i doskonale odzwierciedlał w s sobie Dobro, wprowadził rozum i duszę, obdarzając nimi przede wszystkim człowieka.

Człowiek według Platona jest najważniejszą istotą w świecie zewnętrznym. Złożony z ciała i duszy, zamyka w sobie świat zewnętrzny, jak i coś ze świata idealnego. Podstawowym składnikiem jego bytu jest dusza – należy ona do świata idealnego, ciało – do świata zewnętrznego. Dusza jest wieczna, ciało przemija czasem. Celem duszy jest to, co idealne, celem ciała – to, co zmysłowe. Dusza łączy się z ciałem na zasadzie koegzystencji, a nie jedności podmiotu. Jest ona rządcą i strażnikiem ciała, poddanego działaniu przemijaniu świata zewnętrznego. Dusza składa się z trzech części: z duszy rozumnej, mającej siedlisko w głowie, popędliwej, znajdującej się w piersiach i pożądliwej, przebywającej w brzuchu. Najważniejsza jest dusza rozumna, której zadaniem jest panowanie nad duszą popędliwą i pożądliwą. Dusza rozumna, jako niematerialna, nie podlega zniszczeniu, ponieważ uczestniczy w niezniszczalnych ideach, natomiast pozostałe dusze giną wraz z ciałem. W swym istnieniu ziemski dusza rozumna, przez poznanie umysłowe, zbliża się do świata idei Dobra. Dlatego człowiek, odrzucając to wszystko, co zmysłowe i nietrwałe, powinien się całkowicie skupiać na myśleniu i filozofii, zapewniającej mu wiedzę, mądrość i oczyszczenie. Stąd też człowiek doskonały to filozof, do którego należy panowanie nad światem i rządy na ziemi, przez które wszystko, co zewnętrzne i niestałe, powinien sprowadzać do wewnętrznego i wiecznego świata idei Dobra. Zadania te człowiek realizuje przez poznanie i przysposobienie moralne.

Stosownie do wyjściowej idealistycznej zasady swej nauki o ideach Platon usiłował rozwiązać problem poznania. W swej teorii poznania Platon wystąpił jako przeciwnik materializmu i sensualizmu. Najważniejszym filozoficznym źródłem nauki Platona jest idealistycznie interpretowany przez Platona racjonalizm eleatów. Przeciwstawiwszy sobie metafizycznie wrażenia zmysłowe i myślenie teoretyczne (rozum), Platon twierdził, że wrażenia zmysłowe nie mogą być źródłem prawdziwej wiedzy i że ich dziedziną są tylko mniemania, prawdziwa zaś wiedza (poznanie idei) dostępna jest tylko rozumowi i wyraża się w pojęciach. Wiedza ma swój przedmiot istoty duchowe, natomiast mniemania odnoszą się do rzeczy postrzeganych przez zmysły. Ponieważ poza ideami Platon uznaje za przedmiot poznania również liczby, a oprócz postrzeganych przez zmysły tworów, wprowadza on do swojej klasyfikacji poznawczych zdolności człowieka dalszy podział, a mianowicie: idee – to przedmiot wiedzy i myślenia, liczby – to przedmiot myśli, postrzegane przez zmysły twory natury – to przedmiot „wiary”, a naśladowanie tworów natury postrzeganych przez zmysły – to przedmiot „domysłu”, „upodobania się”. W ten sposób postrzegane przez zmysły twory natury oraz wytwarzane przez człowieka „podobieństwa” do nich jako przedmioty mniemania nie mogą być przedmiotem myślenia teoretycznego, które ogranicza się wyłącznie do idei i liczb. Jednakże liczby stanowią przedmiot jedynie „myśli”, a nie wiedzy prawdziwej, która dotyczyć może tylko idei. Według Platona wrażenia zmysłowe, „mniemania” nie mogą być źródłem prawdziwej wiedzy. Źródłem prawdziwej wiedzy są tylko wspomnienia n nieśmiertelnej duszy ludzkiej o świecie idei oglądanym jeszcze przed jej zamieszkaniem w śmiertelnym ciele człowieka. kontynuując i rozwijając dalej naukę pitagorejczyków o nieśmiertelności duszy, Platon nauczał, że śmiertelne ciało człowieka jest więzieniem dla duszy. Przebywając w tym więzieniu, dusza ludzka może jednak wspominać ten okres, kiedy jeszcze przed zamieszkaniem w ciele przebywała w świecie idei i oglądała je. Z chwilą śmierci człowieka jego nieśmiertelna dusza uwalnia się ze swego miejsca zamknięcia w śmiertelnym ciele.

Poznanie idei i tym samym osiągnięcie władztwa nad światem i ziemią wymaga odpowiedniego przygotowania moralnego. Przygotowanie to polega na rozliczaniu się z idei w życiu i postępowaniu człowieka i dotyczy celu moralności oraz wiodących do niego środków. Celem ludzkiego życia jest zdobycie szczęśliwości polegającej na upodobnieniu się do idei Dobra. Środkiem wiodącym do tego celu jest cnota, rozumiana jako harmonia poszczególnych części duszy. Harmonią duszy rozumnej jest cnota mądrości, duszy popędliwej – męstwo, duszy pożądliwej – wstrzemięźliwość, albo umiarkowanie, cnotą wprowadzającą należyty porządek do trzech dusz razem wziętych jest sprawiedliwość. Cnotą sprawczą w życiu ludzkim jest mądrość. Posiadłszy ją, człowiek osiąga tym samym cnoty pozostałe. Przez powiązanie z ideą absolutnego Dobra etyka Platona staje się równocześnie etyką o zabarwieniu religijnym – kiedy idea Dobra zostaje utożsamiona z bóstwem, a bóstwo, w miejsce człowieka, zostaje uznane za miarę wszechrzeczy.
Dalszym rozwinięciem etyki na płaszczyźnie społecznej jest u Platona polityka, idealna w Państwie i urealniona w Prawach. Jak jednostka moralnie dobra przez swą potrójną duszę przedstawia organicznie zharmonizowaną całość, tak dobre społeczeństwo musi być organicznie zharmonizowaną całością trzech klas ludzi. Duszy rozumnej odpowiada klasa najwyższa, filozofów, ludzi moralnych, których celem i zadaniem jest rządzenie. Duszy popędliwej odpowiada klasa wojowników, mających państwa bronić, a odpowiednikiem duszy pożądliwej jest klasa pracowników i żywicieli społeczeństwa. Klasa filozofów – rządców zapewnia państwu mądrość, wojownicy dają mu siłę i autorytet męstwa, pracownicy – zdrowy umiar. Cnota sprawiedliwości wprowadza porządek w wykonywanie obowiązków przez wszystkie trzy klasy i zapewnia państwu harmonię. Klasę pracowników Platon ogranicza do wyłącznie życia prywatnego, dwie pozostałe klasy natomiast tego życia pozbawia i przeznacza je tylko do życia publicznego. Pierwsi mogą posiadać własność prywatną, mieć rodziny i majątek, wojownicy i filozofowie są tego wszystkiego pozbawieni. Kobiety tych klas mają te same obowiązki, co mężczyźni. Dzieci ma wychowywać państwo na koszt publiczny, dzieci upośledzone i słabe należy zabijać. Wychowanie powinno być uzależnione od uzdolnień poszczególnych jednostek. Celem wychowania musi być zawsze wiedza i mądrość ii one tylko mają kierować państwem. Swoje klasowe poglądy na państwo Platon łagodzi w Prawach i zamiast na filozofach każe się tu UW sprawowaniu rządów opierać na prawach. Ustrój ma być pośredni pomiędzy demokracją, monarchią i na czele ma stać 37 „stróżów prawa”. Wychowanie ma na celu praktyczne przygotowanie człowieka dla państwa i w tym celu powinno się posługiwać nauczaniem religii i matematyki. Uznaje się własność prywatną, którą jednak państwo powinno kontrolować, oraz nakazuje się małżeństwo, nadzorowane również przez państwo w zakresie przyrostu naturalnego.

Utożsamiając dobro z pięknem, Platon sprowadza piękno do jednej z postaci idei dobra. Piękno polega według niego na matematycznej i geometrycznej proporcji, a sztuka ma się zajmować jedynie przedstawianiem idei w rzeczach.

Filozofia stworzona przez Platona nosi miano idealizmu obiektywnego. Idee i pojęcia ogólne istnieją według niego realnie. Platon wprowadza skrajny dualizm między światem materialnym, a duchowym, między poznaniem zmysłowym, a umysłowym, między materią i duchem, między ciałem i duszą, między jednostką i społeczeństwem. Jego filozofia przestaje być w końcu nauką i staje się eschatologią , czyli doktryną o „rzeczach ostatecznych”, oraz mistyką i w pewnej mierze zaprzeczeniem całego niemal dorobku dotychczasowej greckiej filozofii przyrody.