Mesjanizm narodowy, Prometeizm, Prowidencjalizm - pojęcie, utwory

Mesjanizm narodowy - to wiara w to, że Polska jest narodem wybranym, że zabory - to jej męczeństwo, które odkupi winy innych krajów, że emigranci polscy to apostołowie wolności, za którą cierpi ich ojczyzna. Słowem jest to słynne hasło: "Polska Chrystusem narodów". Różne ujęcia mesjanizmu znajdujemy w utworach romantycznych:

- "Dziady" Adama Mickiewicza. Tu hasło mesjanizmu narodowego zostało chyba najpełniej i najbardziej obrazowo zrealizowane. Mickiewicz - gorący zwolennik tej ideologii - zamieścił wizję Polski jako Zbawiciela w Widzeniu ks. Piotra (III Cz. Dziadów). Ksiądz Piotr ujrzał historię Polski na kształt męki Chrystusa - poprzez sąd, drogę krzyżową, ukrzyżowanie i wniebowstąpienie. Proroctwo przyszłości jaką ujrzał, jest zapowiedzią wyzwolenia. Taka właśnie interpretacja dziejów kraju jest najpełniejszą realizacją hasła mesjanizmu narodowego

- "Księgi narodu polskiego i Księgi pielgrzymstwa polskiego" A. Mickiewicza stylizowane na wypowiedź biblijną, zawierają bezpośrednią wykładnię mesjanizmu narodowego. Znów dzieje Polski interpretowane są na wzór dziejów Chrystusa, jej niewola jako cierpienie za inne narody, a polscy emigranci (pielgrzymi) jako apostołowie wolności.

- "Kordian" J. Słowackiego - prezentuje nieco inne "wydanie" mesjanizmu narodowego. Tu Polska jest Winkelriedem narodów europejskich. Słowacki przywołał historię Winkelrieda- szwajcarskiego rycerza, który dla zwycięstwa poświęcił życie. Mesjanizm w tej postaci posiada mniej boski wymiar, realia historyczne (powstanie listopadowe) znajdują bardziej polityczne niż religijne wyjaśnienie - lecz to także jest koncepcja poświęcenia się za inne kraje.

- "Marsz w przyszłość" - wiersz Ryszarda Berwińskiego, zawierający obraz Polski jako narodu wybranego, który przez "czerwone morze krwi" podążą do Ziemi Obiecanej. Jest to typowe ujęcie (na wzór Mickiewicza), nawiązujące do Biblii, należy tylko zwrócić uwagę na rewolucyjne zakończenie utworu - wezwanie do walki nawet wbrew Bogu.

Prometeizm - postawa człowieka, który na wzór Prometeusza poświęca się dla dobra ogółu: narodu, państwa, grupy społecznej - nawet wbrew nakazom Boga. Mitologiczny Prometeusz ukradł Bogom z Olimpu ogień i podarował go ludziom, za co został okrutnie ukarany: przykuty do skały na Kaukazie, a orzeł wyszarpywał mu wciąż odrastającą wątrobę. Prometeizm stał się postawą modną w epoce romantyzmu; stał się cechą przypisaną bohaterowi romantycznemu, zbuntowanemu przeciwko Bogu i pragnącemu poświęcić się dla ludzkości - jak np. Konrad z III części "Dziadów" (patrz punkt 17 - Analiza Wielkiej Improwizacji).

Prowidencjalizm - przekonanie, iż historia jest wyłącznie wynikiem wyroków boskich, a nie sferą ludzkiego działania. Bez względu na poczynania człowieka, na jego plany i precyzję ich wykonania - finał danego wydarzenia musi być zgodny z wolą Boga. Pogląd taki prezentuje w "Nie-Boskiej komedii" Zygmunt Krasiński. Ukazuje wizję abstrakcyjnej rewolucji - walki arystokratów z ludem. Założenie brzmi: Świat rozwija się przez przelew krwi i niszczenie starych form - dlatego ludzie wszczynają rewolucje. Lecz bez oparcia w Bogu nie może narodzić się postęp, najwyżej zło i kara. Stąd w zakończeniu "Nie-Boskiej komedii " o ostatecznym wyniku walki decyduje interwencja Boska. Działania ludzkie (zło walczy ze złem) ocenione są negatywnie, nie mogą dać nic dobrego, dlatego autor "odgórnie" rozstrzyga losy rewolucji, niszcząc dzieło komedii ludzi.