Budowa państwa komunistycznego w Rosji Ludowej

Rewolucja październikowa.
Po obaleniu caratu przez rewolucję lutową w 1917, Rząd Tymczasowy, który objął władzę, poza wprowadzeniem swobód demokratycznych nie zrealizował najistotniejszych postulatów, zwłaszcza takich, jak wycofanie się z wojny i rozwiązanie problemu agrarnego. Sytuacja gospodarcza kraju była bardzo zła. Rosnące wydatki wojenne i zastój w przemyśle spowodowały, że groziła Rosji katastrofa gospodarcza i głód. W miastach i guberniach znów dochodziło do strajków robotniczych i wystąpień chłopskich. Po powrocie do Rosji w 1917 Lenin wezwał bolszewików w tzw. tezach kwietniowych do prowadzenia walki z Rządem Tymczasowym metodami pokojowymi. Dopiero 14 IX oficjalnie ogłoszono Rosję republiką. Rząd Tymczasowy był coraz ostrzej atakowany także ze strony kół przemysłowo-handlowych i wyższych oficerów armii. Eserowcy i mienszewicy oraz inne ugrupowania nadal udzielały poparcia rządowi, ale wysuwały coraz więcej zastrzeżeń co do jego działalności. Zdecydowanie przeciwną postawę wobec Rządu Tymczasowego zajmowali jedynie bolszewicy. W lipcu Rząd Tymczasowy rozpoczął represje, aresztował wielu działaczy bolszewickich, przywrócił karę śmierci w armii W sierpniu przeciw Rządowi Tymczasowemu wystąpił zbrojnie gen. Ł. Korniłow. Jego pucz został stłumiony. We wrześniu bolszewicy zdobyli większość w radach delegatów robotniczych, chłopskich i żołnierskich. Lenin musiał się ukrywać (we wrześniu przebywał nielegalnie w Finlandii). 23 X Komitet Centralny partii bolszewickiej przyjął na wniosek Lenina, który powrócił potajemnie z Finlandii do Piotrogrodu, uchwałę o konieczności rozpoczęcia powstania zbrojnego, obalenia Rządu Tymczasowego i ustanowienia władzy rad.
25 X Komitet Wykonawczy Piotrogrodzkiej Rady Delegatów utworzył Komitet Wojskowo-Rewolucyjny. Powstanie postanowiono rozpocząć 7 XI w przededniu otwarcia II Ogólnorosyjskiego Zjazdu Rad. Rząd Tymczasowy wydał nakaz aresztowania członków Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego. W odpowiedzi partia bolszewicka wezwała robotników i żołnierzy do obalenia Rządu Tymczasowego i ustanowienia władzy rad. Robotnicy z oddziałów Czerwonej Gwardii oraz żołnierze i marynarze z rewolucyjnych oddziałów obsadzili mosty na Newie i jej odnogach, zajęli główne punkty strategiczne miasta - centralę telefoniczną, agencję telegraficzną i dworce; otoczono szkoły oficerskie, wezwano też okręty Floty Bałtyckiej do wpłynięcia na wody Newy. Późnym wieczorem 6 XI Lenin przeniósł się do Smolnego, siedziby Piotrogrodzkiej Rady Delegatów. Przystąpiono do zajmowania głównych obiektów i punktów oporu sił rządowych. Szturm na Pałac Zimowy nastąpił w nocy 7/8 XI na sygnał oddany z krążownika "Aurora". Pałac Zimowy został zdobyty, obrońcy (których znaczną część stanowił batalion kobiecy) rozbrojeni, ministrowie Rządu Tymczasowego aresztowani, wyposażenie Pałacu częściowo rozgrabione. Obradujący w Smolnym II Ogólnorosyjski Zjazd Rad 7 XI wieczorem formalnie uprawomocnił ustanowienie władzy radz. W odezwie Do obywateli Rosji poinformowano kraj o przebiegu wypadków. Zjazd uchwalił Dekret o pokoju i Dekret o ziemi oraz powołał nowe organy władzy: Ogólnorosyjski Centralny Komitet Wykonawczy Rad, złożony z bolszewików i lewicowych eserowców (przewodniczącym został L. Kamieniew, a po 13 dniach J. Swierdłow), oraz Radę Komisarzy Ludowych, złożoną z samych bolszewików z Leninem na czele. Mienszewicy i prawicowi eserowcy opuścili obrady Zjazdu. W końcu listopada odbyły się wybory do nowej Piotrogrodzkiej Rady Delegatów, której przewodniczącym został G. Zinowjew. Już wcześniej doszło do konfliktu między Leninem a grupą Kamieniewa i Zinowjewa, domagającą się dopuszczenia do udziału we władzy mienszewików i prawicowych eserowców, którzy powołali Komitet Ocalenia Ojczyzny i Rewolucji. Trudniejsze okazało się dla bolszewików zdobycie władzy w Moskwie. Szczególnie zacięte walki toczyły się o Kreml. Dopiero 15 XI udało się im przełamać opór zwolenników Rządu Tymczasowego, ale aż do końca 1917 obowiązywał w Moskwie stan wyjątkowy. Do końca listopada udało się bolszewikom zdobyć władzę także w głównych ośrodkach przemysłowych Rosji. 15 XI Rada Komisarzy Ludowych ogłosiła Deklarację praw narodów Rosji.
Zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami, w Rosji miały się odbyć wybory do Zgromadzenia Narodowego - Konstytuanty (które miało m.in. zatwierdzić dekrety II Zjazdu Rad). Zdobywszy władzę w głównych ośrodkach, bolszewicy nie byli już zainteresowani ideą Konstytuanty, ale nie mogli otwarcie wystąpić przeciw przeprowadzeniu wyborów. Odbyły się one 25 XI i przyniosły zdecydowany sukces eserowcom; oprócz nich byli reprezentowani bolszewicy, kadeci, mienszewicy i przedstawiciele mniejszości narodowych. Konstytuanta została jednak rozpędzona przez bolszewików w czasie swego pierwszego posiedzenia, w nocy 18/19 I 1918, a Rada Komisarzy Ludowych potwierdziła to dekretem o jej rozwiązaniu. Zwołany niebawem III Ogólnorosyjski Zjazd Rad uchwalił m.in. Deklaracje praw ludu pracującego i wyzyskiwanego, podjął decyzję o utworzeniu Rosyjskiej Republiki Federacyjnej, dokonał też wyboru nowego Centralnego Komitetu Wykonawczego.
Wprowadzenie władzy radzieckiej spotkało się z największymi oporami na Zakaukaziu, w środkowej Azji, Kazachstanie i innych okręgach narodowościowych dawnej Rosji carskiej, w których rozmaite organizacje utworzone jeszcze przed rewolucją październikową powołały odrębne rządy, walczące przeciw władzy radzieckiej nad Donem stanął na czele kontrrewolucji kozackiej ataman A. Kaledin, wypowiadając posłuszeństwo rządowi radzieckiemu; na Białorusi utworzono tzw. Białoruską Republikę Ludową i ogłoszono oderwanie Białorusi od Rosji radzieckiej; Rada Centralna Ukrainy utworzyła oddziały wojskowe i ogłosiła odrębną Ukraińską Republikę Ludową; w Kazachstanie organizacja polityczna Ałasz wysunęła hasła autonomii i utworzyła rząd autonomiczny; na Zakaukaziu partie przeciwne władzy radzieckiej, gruzińska, ormiańska, azerbejdżańska, utworzyły tzw. Komisariat Zakaukaski; na Uralu ataman kozacki A. Dutow wzniecił bunt i odciął od Rosji radzieckiej środkową Azję. Do walki z kontrrewolucją powołano Ogólnorosyjską Nadzwyczajną Komisję do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (tzw. Czeka), którą kierował Feliks Dzierżyński. Czekiści zaczęli stosować terror wobec przeciwników rewolucji. Do marca 1918 władza radziecka została ustanowiona w centralnych guberniach Rosji, na Białorusi, Łotwie, w Estonii, w znacznej części Syberii i środkowej Azji, a także w północnym Kaukazie. Nie oznaczało to jednak końca wojny domowej.

Wojna domowa w Rosji.
Mimo zdobycia wiosną 1918 przez bolszewików władzy na ogromnych obszarach Rosji, opór przeciw władzy radzieckiej nie słabnął. Występowali przeciw niej z jednej strony obrońcy starego porządku, carscy generałowie (wśród nich Ł. Korniłow, A. Denikin, N. Judenicz, P. Wrangel i admirał A. Kołczak), którzy z byłych oficerów i żołnierzy zawodowych tworzyli oddziały tzw., białej gwardii, z drugiej zaś - zwolennicy Rządu Tymczasowego, uważający rewolucję październikową za bolszewicki przewrót wojskowy, członkowie pozostałych partii politycznych, zwłaszcza eserowcy i kadeci. Również anarchiści, będący sprzymierzeńcami bolszewików w rozbijaniu aparatu starej władzy, teraz stali się ich wrogami. Rosja radziecka była w trudnej sytuacji międzynarodowej. Wprawdzie 17 XII 1917 wszedł w życie rozejm między wojskami państw centralnych a wojskami rosyjskimi, a następnie w Brześciu rozpoczęły się właściwe rokowania pokojowe, ale w styczniu 1918 Rumunia zajęła Besarabię. 10 II L. Trocki zerwał rokowania pokojowe w Brześciu, na co strona niemiecka odpowiedziała wielką ofensywą wojskową i zajęła znaczną część obszarów nadbałtyckich, Ukrainy i Białorusi. Do obrony republiki radzieckiej powołano Armię Czerwoną. Rosja radziecka była zmuszona do podpisania 3 III w Brześciu niekorzystnego dla siebie traktatu pokojowego z Niemcami; oznaczał on ostateczne zakończenie działań wojennych na froncie wschodnim. Wtedy państwa Ententy, które nie uznały rządu radzieckiego, zdecydowały się na bezpośrednią interwencją zbrojną. 6 III nastąpił desant wojsk francuskich i brytyjskich w porcie Murmańsk, 5 IV wylądował we Władywostoku korpus japoński wsparty następnie przez wojska amerykańskie i brytyjskie Po zajęciu tych portów siły te nie podejmowały dalszych działań. W maju wybuchł bunt utworzonego w Rosji Korpusu Czechosłowackiego, wokół którego powstawały na Powołżu, Syberii i Dalekim Wschodzie lokalne przeciwne bolszewikom rządy Rosji.
W lecie 1918 większość ziem państwa rosyjskiego znajdowała się w rękach władz będących kontynuacją Rządu Tymczasowego lub carskich generałów. W tej sytuacji bolszewicy zdecydowali się na rozstrzelanie w Jekaterynburgu byłego cara Mikołaja II wraz z najbliższą rodziną. Również Kozacy dońscy oburzeni wprowadzanymi przez bolszewików zmianami zerwali się do walki w obronie swych swobód. Armia kozacka gen. P. Krasnowa próbowała zdobyć Carycyn (obecnie Wołgograd), ale została odparta. W sierpniu 1918 rząd radziecki anulował traktaty międzynarodowe zawarte niegdyś przez Rosję. Po kapitulacji Niemiec unieważnił także traktat brzeski, który go do ich anulowania zobowiązywał.
Wiosną 1919 rozpoczęło się jednoczesne natarcie wszystkich sił antybolszewickich, którego celem było rozbicie Armii Czerwonej oraz zdobycie Moskwy i Piotrogrodu. Początkowo oddziały kontrrewolucyjne odnosiły sukcesy, zbliżając się w kwietniu pod wodzą admirała Kołczaka od strony Syberii do rejonu Wołgi. W kwietniu władze radzieckie przeprowadziły reorganizację Armii Czerwonej i rozpoczęły kontruderzenie, które w lipcu przekształciło się w wielką ofensywę. Armia Czerwona opanowała wówczas cały Daleki Wschód, z wyjątkiem Zabajkala, gdzie schroniły się resztki armii Kołczaka. Władze radzieckie wprowadziły komunizm wojenny. Na przełomie lipca i sierpnia wojska radzieckie opanowały tereny południowego Uralu. Od wiosny 1919 szczególnie groźne były w rejonie Piotrogrodu uderzenia armii gen. Judenicza, ponadto wybuchł bunt przeciw władzy rad w Kronsztadzie. Wojska radzieckie opanowały sytuację, a niedobitki armii gen. Judenicza wycofały się do Estonii. Na południu. Rosji gen. Denikin zorganizował przy poparciu dońskich i kubańskich kozaków tzw. Siły Zbrojne Południa Rosji i, wsparty przez państwa Ententy, w lecie rozpoczął marsz na Moskwę, jesienią poniósł klęskę pod Orłem i musiał się wycofać. W walkach przeciw niemu wyróżniał się korpus konny dowodzony przez S. Budionnego.
Sytuację Rosji radzieckiej komplikowała toczona od 1919 wojna polsko-radziecka. J. Piłsudski wprawdzie w momentach sukcesów wojsk białogwardyjskich wstrzymywał działania zaczepne wojsk polskich, ale i tak znaczne siły Armii Czerwonej były zaabsorbowane na froncie polskim Jesienią 1919 oddziały Armii Czerwonej opanowały niemal całą Ukrainę. Upadła Ukraińska Republika Ludowa, a jej przywódca ataman S. Petlura schronił się w Polsce. Przeciwnicy władzy radzieckiej utrzymali się tylko w rejonie Odessy, w dolnym biegu Donu i na Krymie. Wiosną 1920 ruszyła ofensywa polska na Kijów, której towarzyszyły oddziały Petlury. Na Ukrainie wybuchło powstanie antybolszewickie. Jednym z jego dowódców był ataman N. Machno, który mimo wyparcia sił polskich z Ukrainy, do 1921 prowadził działania partyzanckie przeciw Armii Czerwonej. W czerwcu 1920 wojska gen. Wrangla zaatakowały od strony Krymu, zagrażając Zagłębiu Donieckiemu i Kubaniowi. Siły Wrangla zostały odparte. W końcu listopada wojska radzieckie zdobyły Krym. Resztki armii Wrangla ewakuowały się przy pomocy francuskich i brytyjskich okrętów. Tylko na Dalekim Wschodzie wojska japońskie, które wycofały się w październiku 1920 z Zabajkala, do 1922 okupowały Kraj Nadmorski. W końcu lutego 1921 wybuchł bunt marynarzy w Kronsztadzie, stłumiony po miesiącu przez oddziały Armii Czerwonej dowodzone przez M. Tuchaczewskiego. Przez kilka następnych lat trwało także likwidowanie ostatnich ognisk oporu na Zakaukaziu i w Azji Środkowej. Pod władzą bolszewików znalazło się 21 mln km2.
Rewolucja i wojna domowa w Rosji pochłonęła kilka milionów ofiar. Obok zniszczeń przyniosła głód. W jej wydarzenia uwikłanych było setki tysięcy Polaków. Część z nich walczyła po stronie przeciwników władzy radzieckiej (dywizja syberyjska, dywizja gen. L. Żeligowskiego), część po stronie bolszewików (Czerwony Pułk Rewolucyjnej Warszawy, Zachodnia Dywizja Strzelców). Polacy zajmowali także wysokie stanowiska we władzach radzieckich.

Sytuacja Rosji po wojnie domowej.
Wojna, która w sumie trwała w Rosji blisko 8 lat, zniszczyła gospodarkę bardziej niż w jakimkolwiek innym państwie europejskim. Kraj został odcięty od międzynarodowej wymiany handlowej wskutek blokady zastosowanej przez państwa zachodnie, a wojna domowa spowodowała niemal całkowite załamanie produkcji przemysłowej i transportu. Skutkiem bankructwa ekonomicznego był niewyobrażalny wręcz brak żywności, surowców i gotowych towarów. W całym kraju - za-równo w miastach, jak i na wsi - zapanował głód, choroby i beznadziejny brak możliwości zaspokojenia podstawowych potrzeb życiowych.W życiu społecznym pogłębiał się chaos, rosła samowola, rozwijała się przestępczość. Władze bolszewickie usiłowały zapanować nad sytuacją, twardo realizując zasady polityki komunizmu wojennego - obowiązek pracy, dostawy obowiązkowe i przymusowe rekwizycje wszelkiej własności prywatnej. Nie mogło to jednak zastąpić normalnie funkcjonującej gospodarki. W latach 1921-1922 w Rosji, a zwłaszcza na Powołżu, zapanował katastrofalny głód. Wielu rosyjskich intelektualistów, na czele z pisarzem Maksymem Gorkim, wystosowało do państw zachodnich apel o pomoc.W odpowiedzi świat zorganizował wielką akcję humanitarną, w której wyróżniali się zwłaszcza norweski badacz polarny Fridtjof Nansen oraz późniejszy prezydent Stanów Zjednoczonych Herbert Hoover. Z pomocą, dzięki której uratowano od śmierci głodowej miliony osób, przyszły takie instytucje, jak Czerwony Krzyż i Liga Narodów, liczne osoby prywatne, rząd Stanów Zjednoczonych.

Nowa polityka ekonomiczna.
Pomoc żywnościowa Zachodu była jedynie działaniem doraźnym. W 1921 r. skutki komunizmu wojennego były już katastrofalne. Blisko jedna czwarta ludności cierpiała z powodu głodu, rolnicy produkowali połowę tego, co przed wojną, a produkcja przemysłowa spadła aż o 90 procent. Sytuację pogarszała armia zdemobilizowanych i bezrobotnych żołnierzy. Fatalne warunki życia doprowadziły do wybuchu niezadowolenia i powstań antybolszewickich. Do największych buntów chłopskich, skierowanych przeciw brutalnym rekwizycjom i przymusowej kolektywizacji, należało powstanie pod kierunkiem Aleksandra Antonowa, które trwało od grudnia 1920 do 1922 r. W armii powstańczej walczyło 50 tys. ochotników, słabo jednak uzbrojonych i bez trudności rozbitych przez oddziały dowodzone przez Michaiła Tuchaczewskiego. Znacznie niebezpieczniejsze dla władzy bolszewików było powstanie kronsztadzkie, wzniecone w marcu 1921 r. przez marynarzy Floty Bałtyckiej przeciw dyktaturze politycznej i zasadom komunizmu wojennego. Marynarze żądali oddania władzy radom robotniczym i chłopskim, czyli powrotu do sytuacji sprzed października 1917 r. Generał Tuchaczewski już po dwóch tygodniach zdołał brutalnie spacyfikować powstańców; część z nich zbiegła do Finlandii, pozostałych postawiono przed sądami wojennymi i skazano na śmierć lub wieloletnie więzienie. Wystąpienia te skłoniły jednak Lenina do proklamowania w 1921 r. NEP-u, czyli Nowej Polityki Ekonomicznej (ros. Nowaja Ekonomiczeskaja Politika), która była próbą częściowego powrotu do gospodarki rynkowej. Podstawowe dziedziny przemysłu pozostały własnością państwa, ale odwołano zasady komunizmu wojennego. Przede wszystkim zniesiono system państwowego rozdzielnictwa towarów i przywrócono normalny rynek towarowo-pieniężny. Rujnujące wieś obowiązkowe dostawy towarów rolnych zastąpiono podatkiem żywnościowym i zezwolono na własność prywatną w gałęziach poza państwowym monopolem. Dotyczyło to głównie rolnictwa (rezygnacja z kolektywizmu) oraz handlu. Nawet w przemyśle państwowym wprowadzono pewne liberalne zasady, stosując na dużą skalę system koncesji rządowych (upoważnienie do działalności gospodarczej) dla kapitału prywatnego, także zagranicznego.
Skutki NEP-u były błyskawiczne: odrodził się handel i rynek, wzrosła zarówno produkcja rolna, jak i przemysłowa, ustabilizowały się finanse państwa (w 1924 r. wprowadzono nawet rubla wymienialnego). Wszystkie te zjawiska sprzyjały szybkiemu rozwojowi gospodarczemu, likwidacji zniszczeń wojennych i unowocześnianiu kraju (m.in. zakrojona na szeroką skalę akcja elektryfikacji). Funkcjonowanie wolnego rynku wpływało również na przemiany społeczne; w miastach pojawiła się grupa nowej burżuazji (kupcy, fabrykanci, hurtownicy), tzw. nepmani, natomiast na wsi dokonywał się proces różnicowania majątkowego. Prosperowali zwłaszcza tzw. kułacy, którzy prowadzili nowoczesne gospodarstwa rolne i zatrudniali własnych robotników rolnych. W ich rękach pozostawało wprawdzie zaledwie 3 procent gospodarstw, ale to właśnie oni produkowali najwięcej na rynek. Ważnym osiągnięciem NEP-u była stopniowa poprawa stosunków gospodarczych z zagranicą; wprowadzona przez państwa zachodnie w czasie wojny domowej (1919 r.) blokada została zniesiona.

Organizacja władzy.
Zgodnie z konstytucją z grudnia 1922 r. Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich (ZSRR) był państwem demokratycznym o charakterze federalnym. Cesarstwo Rosyjskie obejmowało niegdyś niemal 50 różnych narodowości i bolszewicy musieli rozwiązać problem, jak uporządkować ich stosunki z nową władzą, a jednocześnie zahamować tendencje separatystyczne. Lenin zdecydował się na zasadę federalizmu (zapożyczoną zresztą z ustroju Stanów Zjednoczonych). Regiony o silnych odrębnościach narodowych i historycznych otrzymały status republik związkowych; do 1930 r. istniało ich siedem. Podporządkowano im pozostałe terytoria, które tworzyły niższe organizacyjnie republiki autonomiczne, obwody autonomiczne i okręgi narodowościowe. Największą republiką była Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka. Każda republika posiadała własne organy administracyjne i pewną samodzielność w sprawach wewnętrznych. Ustrój Związku Radzieckiego opierał się, zgodnie z konstytucją, na radach (ros. sowiety) i to one miały stanowić podstawowe organa władzy. Rady robotnicze i chłopskie wybierały delegatów na Zjazd Rad, który z kolei wybierał najwyższy organ władzy - Wszechzwiązkowy Centralny Komitet Wykonawczy. Ten wyłaniał Radę Komisarzy Ludowych, czyli rząd federalny. Praw wyborczych nie otrzymali "wyzyskiwacze", czyli byli arystokraci, fabrykanci, kupcy, właściciele ziemscy itp.
Rzeczywista władza w Związku Radzieckim należała jednak nie do organów państwowych, lecz spoczywała w rękach jedynej partii (monopartii) - Rosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewików), przemianowanej w 1925 r. na Wszechzwiązkową Komunistyczną Partię (bolszewików). Tę jej szczególną, "kierowniczą" rolę sankcjonowała także konstytucja z 1922 r. Partię budowano według sformułowanych przez Lenina jeszcze w 1903 r. zasad tzw. centralizmu demokratycznego. Struktura partii była ściśle hierarchiczna i zarządzanie nią odbywało się odgórnie za pomocą dyrektyw. Początkowo istniała możliwość dość swobodnej działalności partyjnej, ale rychło Lenin uznał to za zagrożenie dla systemu komunistycznego. W 1921 r. zakazano więc "działalności frakcyjnej". Praktycznie jedynym decydentem pozostawał do swojej śmierci Lenin, a podstawowym instrumentem władzy - aparat partyjny i nomenklatura. Największą władzę skupiało Biuro Polityczne Komitetu Centralnego partii (tzw. Politbiuro). Decydowało ono o składzie Rady Komisarzy Ludowych, ustalało listy wyborcze w wyborach do Zjazdu Rad i wpływało na wyłanianie Wszechzwiązkowego Centralnego Komitetu Wykonawczego. W konsekwencji instytucje państwowe, samorządowe i związkowe pełniły jedynie funkcje fasadowe. Wszelkie znaczenie utraciły rady, a zasady parlamentaryzmu nie były przestrzegane (pogwałcenie zasady wolnych wyborów, faktyczne wyłanianie rządu przez Biuro Polityczne).

Polityka zagraniczna ZSRR.
Najważniejszym zadaniem polityki zagranicznej Rosji Radzieckiej po 1918 r. stało się przełamanie izolacji, w jakiej kraj znalazł się po przewrocie październikowym, a zwłaszcza po wycofaniu się z wojny. Rosja nie została zaproszona na konferencję paryską, a jej nowy rząd nie był uznawany przez państwa świata. Izolacja nie trwała jednak długo, gdyż państwa zachodnie (głównie dawnej koalicji) zdecydowały się ją przełamać ze względów gospodarczych i finansowych. Chodziło im o odzyskanie długów, zaciągniętych jeszcze przez rząd carski oraz Rząd Tymczasowy, i pełną rekompensatę za straty, jakie ponieśli obywatele tych państw wskutek przeprowadzonej w Rosji nacjonalizacji obcych przedsiębiorstw i przejęcia obcych kapitałów. W sumie domagano się od władz radzieckich blisko 20 mld rubli w złocie. Konferencja 29 państw w Genui w kwietniu 1922 r., pierwsza, w której uczestniczyła delegacja radziecka, zakończyła się niepowodzeniem. Rosja, nie wykluczając ewentualnej spłaty długów, żądała jednocześnie odszkodowania za straty spowodowane przez blokadę i interwencję ententy - około 40 mld rubli w złocie. Kilka miesięcy później w Hadze delegacja radziecka zaproponowała spłatę odszkodowań dla obywateli obcych państw w zamian za wysokie kredyty. Jednak i ta konferencja nie przyniosła rozwiązań. Rozmowy genueńskie miały doprowadzić do uznania Rosji Radzieckiej na arenie międzynarodowej. Celu tego nie udało się osiągnąć, ale delegacja radziecka, korzystając z nieporozumień między ententą i Niemcami na tle odszkodowań wojennych, porozumiała się z delegacją niemiecką. 16 kwietnia 1922 r. podpisano w Rapallo (pod Genuą) traktat między Niemcami i Rosją Radziecką. Oba rządy postanawiały nawiązać stosunki dyplomatyczne i handlowe, a ponadto wyrzekały się wzajemnych roszczeń finansowych, będących skutkiem I wojny światowej. Rząd niemiecki rezygnował także z rekompensaty za znacjonalizowane przedsiębiorstwa obywateli niemieckich, pod warunkiem jednak, że rząd radziecki nie zwróci podobnych odszkodowań innym państwom. Traktat z Rapallo między dwoma "odrzuconymi" przez świat mocarstwami wywarł duże wrażenie. Rezygnując z reparacji wojennych, ZSRR dokonał pierwszego wyłomu w traktacie wersalskim (nakładał on na Niemcy obowiązek spłaty odszkodowań również na rzecz Rosji). Sąsiedzi Niemiec i Rosji, przede wszystkim Polska, wobec której roszczenia terytorialne zgłaszały oba państwa, mieli istotne powody do zaniepokojenia. Cztery miesiące później zawarto bowiem dalsze porozumienia, w których wyniku oba państwa nawiązały współpracę wojskową. Umożliwiło to Niemcom obejście traktatowych nakazów rozbrojeniowych: na terenie Rosji Radzieckiej zaczęli budować fabryki samolotów, czołgów i amunicji. W zamian niemieccy oficerowie szkolili kadry armii radzieckiej. Wkrótce traktat stał się dla obu państw podstawą współpracy o wyraźnie antypolskim charakterze. Był poza tym korzystny dla Rosji i Niemiec pod względem ekonomicznym. Rosja przerywała izolację i otwierała swój ogromny rynek dla niemieckich towarów. Państwa Europejskie uznały Związek Radziecki w 1924r., Japonia – w 1925r. Wraz z nawiązaniem stosunków dyplomatycznych państwa zawierały umowy handlowe.