Romanizm w Polsce

Romanizm

Romanizm objął Europę w XI i XII w. Budowle romańskie z zewnątrz charakteryzują portale z kolumienkami, małe galeryjki lub płytkie arkady oraz długie występy murów, wewnątrz kolebkowe lub krzyżowe sklepienia, niewielkie okna zamknięte półokrągłym łukiem. Przykładem są: opactwo w Paray-le Monial (1050), katedra w Durham (1133), katedra w Pizzie (XI w.) czy Krypta Św. Leonarda w katedrze krakowskiej (1100).

Ogólne cechy charakteryzujące architekturę romańską

Budownictwo sakralne
Kościoły romańskie planowane były na rzucie prostokąta lub krzyża łacińskiego z prezbiterium zakończonym półkolistą absydą. Zazwyczaj orientowano je wzdłuż osi wschód-zachód. Były to kościoły bazylikowe lub halowe. Mniejsze budowle czasem rozwiązywano też na planie centralnym. Wnętrze kościoła dzielono rzędami kolumn lub filarów najczęściej na trzy nawy. Nad skrzyżowaniem transeptu z nawą główną często umieszczano wieże, przez które doświetlano wnętrza. (kopuły występowały tylko sporadycznie). Wieże występowały także na zakończeniach naw poprzecznych, po bokach prezbiterium lub fasady. Spotykane są także kościoły dwuchórowe (posiadające absydy z przodu i z tyłu kościoła). W kościołach pielgrzymkowych zazwyczaj wokół prezbiterium budowano ambit z wieńcem kaplic. Spotykane są także kościoły o obejściach zaplanowanych po obwodzie całego kościoła: nawami bocznymi i wzdłuż transeptu podzielonego na nawy. Dach rozwiązywano jako więźbę dachową widoczną z wnętrza kościoła albo zasłoniętą płaskim, drewnianym stropem. Najczęściej jednak były to sklepienia kolebkowe nad nawami głównymi oraz krzyżowe nad nawami bocznymi. (Zastosowanie sklepień poprawiało akustykę pomieszczeń, co było istotne przy śpiewach chóralnych w kościołach zakonnych oraz zwiększało bezpieczeństwo budowli w przypadku pożaru). Sklepienia kolebkowe opierano na stosowanych już znacznie wcześniej gurtach – żebrach wzmacniających sklepienie i pozwalających na zmniejszenie jego ciężaru. Sklepienia naw bocznych, po zastosowaniu dodatkowych filarów zagęszczających podział przęseł miały mniejszą rozpiętość. Taki układ konstrukcyjny, w którym na dwa przęsła sklepienia naw bocznych przypada jedno przęsło nawy głównej, nazywany jest systemem wiązanym. Sklepienia opierają się na ścianach i kolumnach lub filarach. Kapitele występujące w okresie romańskim mają kształt kostki z zaokrąglonymi dolnymi krawędziami, kielicha lub odwróconego ostrosłupa. Są pozbawione ozdób lub dekorowane płaskorzeźbą w formie stylizowanych, wywodzących się z korynckich liści akantu, longobardzkich lub iryjskich plecionek oraz motywów inspirowanych postaciami zwierząt (lwów, pawi, gryfów) i scenami figuralnymi nawiązującymi do Nowego i Starego Testamentu. Bazy kolumn złożone z kilku wałków opierających się na płaskim elemencie w kształcie kostki są ozdobione płaskorzeźbą w formie stylizowanych listków lub małych zwierząt na narożach kostki (tzw. szpony). Trzony kolumn wykonywano z kilku ciosów kamiennych (w starożytności zazwyczaj były wykonywane z jednego kamienia). W budowlach romańskich zazwyczaj powyżej głowic zamiast architrawu umieszczano gzymsy lub imposty. W budowlach ze sklepieniami krzyżowymi forma podpór staje się bardziej skomplikowana. Żebra i łęki podpierają przylegające do trzonu kolumny cieńsze elementy tzw. służki. Przystawione do ściany mogą schodzić do poziomu posadzki i podpierać się na bazie, albo zakończone znacznie wcześniej zostają osadzone na wsporniku.
W kościołach pielgrzymkowych nad nawami bocznymi budowano empory, które często służyły także jako miejsce odpoczynku dla grup pielgrzymów. Posadzki z płyt kamiennych lub ceramicznych układano w różne wzory, ściany zdobiono freskami. Wąskie okna i drzwi umieszczone w grubych murach poszerzano na zewnątrz przez zastosowanie glifów, tak aby umożliwić łatwiejszy dopływ światła. Okna w wieżach dzielono małymi kolumienkami na dwie (biforium) lub trzy części (triforium). Spotykany był także podział na cztery części tzw. quadriaforium. Wnętrza oświetlały okna umieszczone w kościołach bazylikowych w ścianach naw bocznych i nawy głównej, ponad dachem przykrywającym nawy boczne; w kościołach halowych i z wbudowanymi emporami – pośrednio przez okna umieszczone w ścianach naw bocznych. Doświetlały je rozety umieszczone w fasadzie oraz okna w wieżach nad skrzyżowaniem nawy głównej z transeptem. Drzwi wejściowe umieszczano w ozdobnym portalu zwieńczonym półkolistym tympanonem ozdobionym płaskorzeźbą. Uskoki ściany zamykały otwór drzwiowy archiwoltą. Powierzchnię ścian zewnętrznych urozmaicały lizeny i fryzy arkadkowe (układ lombardzki) oraz skarpy umieszczane w miejscach umieszczenia gurtów wewnątrz kościoła.
Klasztory
Licznie powstające w okresie średniowiecza klasztory budowano powielając wzory wcześniej powstałych obiektów. Układ poszczególnych pomieszczeń i rozwiązanie kościoła wiązało się z obowiązującą zakonników regułą. Benedyktyni zazwyczaj wzorowali się na opactwie w Cluny, zakony cysterskie o znacznie surowszej regule składały się z szeregu pomieszczeń na planie prostokąta o bardzo surowych wnętrzach. Mimo wielu różnic z czasem utrwalił się schemat, w którym do dłuższej ściany kościoła przylegał wirydarz otoczony z trzech stron krużgankami. Po zewnętrznej stronie krużganków umieszczano poszczególne pomieszczenia: najbliżej prezbiterium zazwyczaj znajdowała się zakrystia i kapitularz. Oprócz nich w różnej kolejności znajdowały się: pomieszczenia opata, refektarz, dormitorium i inne sale przeznaczone do pracy. Kuchnia często znajdowała się w osobnym budynku, poza główną częścią obiektu. Oprócz pomieszczeń przeznaczonych dla zakonników budowano także pomieszczenia gospodarcze (stajnie, spichlerze, stodoły) oraz budynki przeznaczone dla osób świeckich goszczących w klasztorze np. podczas podróży, pielgrzymek itp. Całość otaczano murem lub palisadą i fosą.
Budownictwo świeckie
W okresie romańskim budowano feudalne zamki, których najważniejszym elementem był potężny donżon. W nim mieściły się duże pomieszczenia mieszkalne, rozmieszczone na kilku kondygnacjach. Najniżej zazwyczaj umieszczano zbrojownię i spiżarnię. Wyżej, w głównej komnacie, znajdowało się pomieszczenie służące jako jadalnia i sypialnia właściciela zamku, a nad nim pokoje służby. Czasem do wieży dobudowywano niewielką wieżę z schodami. Wieżę otaczała wewnętrzna fosa, za którą umieszczano pozostałe budynki warowni. Całość chronił mur obronny, zazwyczaj wieńczony hurdycjami albo blankami i fosa zewnętrzna.
Zabudowa miejska związana była z ukształtowaniem terenu, przebiegiem szlaków komunikacyjnych, dostępem do wody oraz istniejącą już wcześniej zabudową. Nowo zakładane miasta planowano najczęściej na krzyżowo-szachownicowej zabudowie. Centralne miejsce zajmował najczęściej prostokątny plac, od którego, na przedłużeniu jego boków, odchodziły główne ulice. Powstałe w ten sposób pola dzielono na mniejsze kwartały przy pomocy ulic o drugorzędnym znaczeniu, usytuowanych równolegle lub prostopadle do głównych arterii. Powstałe kwartały przeznaczano pod zabudowę. Od frontu powstawał najczęściej warsztat, a mieszkanie budowano w głębi działki lub na piętrze. Część parceli zajmowały także pomieszczenia gospodarcze związane z warsztatem (magazyn) oraz domem (pralnie, łaźnie, kuchnie) i stajnie dla koni z pomieszczeniami na słomę, siano, wozownie itp. Do budowy domów na terenach o dużych zasobach tego materiału używano kamienia, w innych przypadkach zazwyczaj było to drewno z ewentualnym wypełnieniem cegłą, gliną, kamieniem polnym.
W niektórych miastach, zwłaszcza we Włoszech, zazwyczaj planowano trzy place: ratuszowy, katedralny i targowy. W innych krajach plac kościelny budowano w pobliżu lub na przedłużeniu placu targowego. Przy placu targowym powstawały kramy, w których odbywała się sprzedaż towarów spożywczych i miejscowych wyrobów. Handel mięsem miał miejsce w osobnym budynku, tzw. jatkach. Oprócz nich w miastach budowano także tzw. domy kupców, służące jako składy towarów i miejsca handlu dla przyjezdnych dostawców. Ratusze, poza miastami włoskimi z uwagi na odmienną organizację, zaczęły powstawać dopiero na początku gotyku. Wokół miast budowano umocnienia w formie murów obronnych lub wału o konstrukcji drewniano-ziemnej i palisady. We wnętrzu wału umieszczano konstrukcję z przeplecionych pni (konstrukcja hakowa) zwieńczoną izbicami. Większe grody otaczały podwójne lub potrójne pierścienie umocnień, zwłaszcza od strony spodziewanego ataku.
Szczególne miejsce w historii zajmuje najsłynniejszy most zbudowany w okresie romańskim na wzór budowli rzymskich - most w Awinion na Rodanie.
Rozwiązania materiałowe
Najczęściej używanym materiałem budowlanym w okresie romańskim był kamień. Do budowy cokołów, naroży budynków, obramowań otworów okiennych i drzwiowych oraz gzymsów używano starannie obrobionych ciosów. Kostki używano także do budowy lica ścian, jednak wewnętrzną część murów często wypełniano kamieniem łupanym lub polnym i łożyskowym. Cegły używano przede wszystkim w Lombardii, na południu Francji oraz na terenach północnych Niemiec, Polski, Danii i Niderlandach. Jako materiał budowlany została ponownie rozpowszechniona dopiero pod koniec XII wieku. W Skandynawii, Polsce i na Rusi często wznoszono świątynie, budynki mieszkalne i całe fortyfikacje przy wykorzystaniu drewna jako podstawowego budulca. Do łączenia kamieni i cegieł używano zaprawy wapiennej.


·Architektura romańska w Polsce rozwijała się od odbudowy państwa przeprowadzonej przez Kazimierza Odnowiciela, czyli od ok. 1050 r do ok. 1250 r. Jej korzenie sięgają do kamiennej architektury wczesnopiastowskiej. Znaczny wpływ wywierały na nią tradycje przyniesione przez przybywających do kraju dostojników kościelnych z Włoch, Francji i Niemiec, a także wzory przenoszone przez zakony o międzynarodowym zasięgu. Kościoły budowano najczęściej z kamienia. Pod koniec XII wieku pojawia się, zwłaszcza na Dolnym Śląsku i w Wielkopolsce, cegła. W okresie romańskim układano ją w wiązaniu zwanym wendyjskim wypartym dopiero pod koniec XIII wieku przez wątek gotycki. Jednak wśród zachowanych zabytków dominuje kamień o różnym stopniu obróbki. Większość budowli z tego okresu została przebudowana w okresie późniejszym (zwłaszcza w okresie gotyku i baroku).
·Na terenie Polski zachowały się także liczne przykłady kościołów jednonawowych oraz trójnawowych bazylik. Cechuje je dość znaczne zróżnicowanie. Obok często spotykanych na terenie Śląska budowli pozbawionych wież, występują także kościoły z jedną lub dwiema wieżami usytuowanymi od strony zachodniej, albo z jedną wieżą umiejscowioną pomiędzy nawą a prezbiterium. Ten typ rozplanowania kościołów był kontynuowany na Dolnym Śląsku w okresie gotyku. Jeszcze inaczej rozwiązano układ kościoła w Pożaryszczu (powiat świdnicki). Przy bokach nawy, przed prezbiterium, umieszczono dwie wieże zbudowane na planie podkowiastym. Całość tworzy plan krzyża o zaokrąglonych ramionach. Większość budowli zachowanych na Pomorzu Zachodnim ma bardzo oszczędny układ – nawa bez dobudowanego prezbiterium, bez wieży (w Brzesku k. Pyrzyc, w Swobodnicy) lub z pojedynczą wieżą od strony zachodniej (w Czelinie k. Chojnic, w Kamieniu Pomorskim). W pozostałych rejonach kraju spotyka się budowle o zróżnicowanych układach. Do innych przykładów kościołów jednonawowych należą:

·Kościół św. Wojciecha w Krakowie, jeden z najstarszych kościołów krakowskich. W okresie romańskim miał nawę zbudowaną na planie 6,50 x 7,00 z niewielkim kwadratowym prezbiterium.

Przykłady kościołów bazylikowych:
·Druga katedra na Wawelu, zachowała się krypta św. Leonarda pod chórem zachodnim oraz dolna część murów wież. Nadbudowano na nich wieżę Srebrnych Dzwonów oraz wieżę Zegarową. Krypta św. Leonarda była zbudowana przed 1118 r. (jest to rok zapisany na grobie biskupa Maura, który został pochowany w krypcie). Wnętrze krypty podzielone jest kolumnami na trzy nawy zakończone jedną absydą. Kolumny o kostkowych głowicach podpierają sklepienie krzyżowe.

·Kościół św. Andrzeja w Krakowie, z nawą poprzeczną umieszczoną w obrysie korpusu i dwiema wieżami od strony zachodniej. Mimo późniejszych zmian zachowany jest romański wygląd bryły kościoła.

Duży wpływ na rozwój architektury romańskiej miały budowane opactwa. Najwięcej budowli zostało zrealizowanych przez cystersów. Do zachowanych, często tylko fragmentarycznie, zespołów należą:
·opactwa benedyktyńskie:
·opactwa cysterskie różnią się pomiędzy sobą, w zależności od tego czy były zakładane przez zakonników wywodzących się z Morimond we Francji, czy z Niemiec. Zakonnicy z Burgundii początkowo osiedlili się w Jędrzejowie, później założyli filie w Sulejowie, Wąchocku, Rudach k. Katowic. Budowane przez nich kościoły to trójnawowe bazyliki o nawach sklepionych krzyżowo. Jednemu przęsłu nawy bocznej odpowiada jedno przęsło nawy środkowej. Cystersi przybyli z Niemiec zakładają pierwsze opactwo w Lubiążu. Ich filia powstała w Mogile pod Krakowem, zbudowali także kościół w Henrykowie nad Oławą. Także z Niemiec pochodził zakon cystersek, który osiedlił się w Trzebnicy. Kościoły budowane przez cystersów przybyłych z Niemiec to trójnawowe bazyliki o sklepieniach krzyżowych w układzie wiązanym (jednemu przęsłu nawy głównej odpowiadają dwa przęsła naw bocznych).


OKRES PRZEDROMAŃSKI

Początek średniowiecznej architektury europejskiej, to ścieranie się rdzennej architektury europejskiej (drewniane kościoły masztowe, takie jak Wang w Karpaczu) i architektury wczesnochrześcijańskiej (baptysteria, bazyliki).

Główne przedromańskie, europejskie style budownictwa:
o Architektura Merowińska (Francja, Niemcy) 480-750
o Architektura Karolińska - Francja 750-1000, Niemcy 750-930
o Architektura Ottońska - Niemcy 920-1040
o Architektura merowińska szczególnie była próbą oddania w kamieniu detali znanych z kościołów drewnianych i detali antycznych jednocześnie. Karolińskie budowle centralne bliskie były wzorcom bizantyjskim, natomiast karolińskie i ottońskie bazyliki podobne były do polskiego romanizmu. \"Renesans karoliński\" streszcza się w bramie do klasztoru w Lorsch (k. 800r.), wzorowanej na łukach triumfalnych. Budowle ottońskie to przede wszystkim wielkie westwerki i długie korytarzowe krypty.



ROMANIZM

W pełni wykształcony romanizm pojawił się we Francji już około 1000 roku, w Niemczech 40 lat później, a do Polski nie dotarł wcale w zachodnioeuropejskiej formie.

Romanizm zachodnioeuropejski był znacznie lżejszy, bardziej ażurowy i wymyślny niż polski. Powodem takiego zróżnicowania, była znaczna zamożność, lepiej rozwinięta gospodarka i infrastruktura w zachodniej europie, która pozwalała na większą dbałość o estetyczne walory wznoszonych budowli.

Cechy romanizmu
o budowle wznoszono z kamienia
o kościoły orientowane (prezbiterium na wschód)
o łuk półokrągły
o sklepienia kolebkowe i klasztorne
o małe okna
o w wieżach okna podwójne(biforia) i potrójne(tryforia)
o nad nawą główną często strop lub otwarta więźba dachowa zamiast sklepienia
o apsydy
o system wiązany
o kolumny z głowicami kostkowymi, kielichowymi
lub antykizującymi

ROMANIZM ZACHODNIOEUROPEJSKI ROMANIZM W POLSCE
ściany zewnętrzne podzielone lizenami ściany zewnętrzne bez dekoracji
tryz arkadkowy pod okapem fryz arkadkowy czasem na wieży (Tum)
zewnętrzne galeryjki arkadowe brak zewnętrznych ozdób
wielowieżowość - Zamek Boży jedna lub dwie wieże fasady (wyj. Tum)
wewnętrzny podział ściany na kondygnacje słaba artykulacja ścian wewnętrznych
łuk ostry w dekoracji wnętrza jedynie łuk półokrągły
masyw zachodni (westwerk) niewyodrębniony westwerk
obejście chóru (ambit) brak obejścia prezbiterium


Oglądamy plan Katedry Cesarskiej w Wormacji. Widzimy, że na jedno przęsło (jedną jednostkę podziału przestrzeni, jedno sklepienie) nawy głównej przypadają dwa przęsła naw bocznych. To właśnie system wiązany. Poprzeczne ramię krzyża, który wpisany jest w plan, to tzw. nawa poprzeczna, czyli transept. Tuż za nim, przestrzeń zamknięta półkoliście, to chór, czyli przezbiterium. Romańskie kościoły, także przedstawiony na planie, miewały dwa chóry, na zachodzie i wschodzie. Jednak jedynie wschodni służył celom liturgocznym. Widzimy także grube, czarne, okrągłe podstawy czterech wież. Dwie niższe wieże wznosiły się nad przecięciem transeptu z nawą główną, oraz pomiędzy zachodnimi wieżami.


Rotundy budowano jako baptysteria (miejsca chrztu) albo kaplice pałacowe. Widzimy plan rotundy NMP, później Św. Feliksa i Adaukta na Wawelu. Korpus - wyższy - jest okrągły, natomiast dostawione do niego cztery półkoliste apsydy, i jedna \"narośl\" jako kaplica boczna są niższe.

PRZYKŁADY ARCHITEKTURY ROMAŃSKIEJ

W Polsce
o Rotunda NMP a później św. Feliksa i Adaukta na Wawelu Xw.
o Kościół Św. Andrzeja w Krakowie XIw.
o Krypta Św. Leonarda na Wawelu XIIw.

Architektura romańska jest bodaj ze wszystkich stylów najłatwiej rozpoznawalna. Budowle są zwarte, czasem zwłaszcza w Polsce, ciężkawe. Powstają z kamienia, materiał ten oddaje wszelkie detale,
których jest bezmiar. Kościół romański miał być Zamkiem Bożym. Nie chodzi tutaj o obronną funkcję kościoła romańskiego, bo w zachodniej europie nie była ona aż tak istotna, ale o status budynku kościoła w sercach prostych ludzi. Kościół więc, posiadał niezliczoną ilość wież, a bryła jakkolwiek
zwarta, była jednak rozczłonkowana choćby lizenami (wypukłe pionowe pasy, coś jak pilastry).

Najpoważniejszym elementem podziału kościoła, był podział na masyw zachodni - westwerk i wschodnią wieżę na skrzyżowaniu nawy głównej z transeptem. Kościoły były orientowane, czyli ustawiane na osi
wschód-zachód, tak aby ołtarz (i wzrok wiernych) skierowane były na Jerozolimę. Czyli prezbiterium (we wczesnym średniowieczu zwane chórem) było na wschodzie, wejście do kościoła na zachodzie.
Warto przy tej okazji powiedzieć coś o jako-takim planie kościoła:



Porównujemy rzut kościoła wczesnoromańskiego, Świętego Michała w Hildsheim, i późniejszego, uniwersalnego planu świątynii, o układzie francuskich gotyckich katedr (skala obu planów nie jest taka sama!!!). Romańskie założenia były przez pewien czas dwóchórowe (np. kolegiata w Tumie pod Łęczycą) to znaczy, że posiadały dwa prezbiteria, na zachodzie i na wschodzie prawdziwe. Dojrzały Romanizm doszedł już do planu z jednym chórem (chór = b na planie obok). Środkowa, główna i wyższa często część kościoła, to pozostałość układu przestrzeni bazyliki wczesnochrześcijańskiej. NAVIS w języku greckim oraz łacińskim oznacza okręt, stąd nazwa nawa główna (a). Po obu jej stronach, węższe i niższe w bazylice (ale w kościele halowym, równe wysokością nawie głównej), ciągną się nawy boczne (e). Kościół św. Michała posiada nawy boczne. Bazylika wczesnochrześcijańska posiadała również nawę poprzeczną, a nawet dwie. Ta podstawowa, przyklejona była do ściany wraz z prezbiterium. Architektura romańska, i późniejsza, nawę poprzeczną (c) sytuuje w pewnym oddaleniu od chóru, jest to transept (c). Kościół w Hildsheim posiada dwa transepty pdobnie jak i dwa chóry. Natomiast druga wczesnochrześcijańska nawa poprzeczna spełniała rolę przedsionka, i nosiła miano narteksu. Narteks w sposób nieciągły przewija się przez historię architektury. W omawianym romańskim kościele go nie ma, ale już w późniejszych, kryje się pod literką d. Kościoły romańskie, jak wspominałem będące Zamkami Bożymi, posiadały dużo wież. Kościół w Hildsheim posiada ich sześć. Cztery okrągłe widać przy zakończeniach transeptów, pozostałe dwie, kwadratowe wznoszą się nad przecięciami nawy głównej z transeptami. Plany nie romańskie zakładają zazwyczaj dwie wieże w fasadzie (g), albo zamiast nich na przecięciu nawy głównej z nawą poprzeczną.


Z różnych względów omówionych w części szczegółowej dookoła ołtarza ciągnie się tak zwane obejście ołtarza czyli ambit (f). Zwykle mieszczą się w nim kaplice, kościoły romańskie posiadające ambit, posiadają również wieniec promieniście rozchodzących się od niego kaplic w formie apsyd.

Charakterystycznym urozmaiceniem bryły kościoła romańskiego są apsydy. Są to wystające ze ściany wnęki w formie kawałka walca, więc półkoliste w rzucie. Kościół św. Michała posiada jedną asydę, na zakończeniu każdej z naw.

Romańskie okno łatwo poznać. Jest wąskie, zakończone półkoliście, jedno, dwu albo trójdzielne. Okno dwudzielne to biforium - na pierwszym rysunku, a trójdzielne to jak łatwo się w takim razie domyślić tryforium (na rysunku drugim). Oba rodzaje okienek na rysunkach posiadają (co niekonieczne)



łęk, czyli łuk obejmujący powyżej wszystkie łuczki. Pole pod łukiem oczywiście jest zamurowane.

Widzimy przy okazji zupełnie przypadkiem romańskie kolumienki z najpopularniejszą głowicą - głowicą kostkową. Głowica kostkowa to półkula z obciętymi bokami, tak aby jej górna płaszczyzna stanowiła kwadrat, a dolna mniejsze koło. w ten sposób głowica może łączyć łuk z kolumną. Inny
typ głowicy, to głowica kielichowa, nie stworzona z kuli, ale będąca rzeźbionym kielichem, o kolistej podstawie a kwadratowej górnej ściance. Najpiękniejsze Polskie, romańskie kapitele znajdziemy w Czerwińsku nad Wisłą, w Wąchocku oraz oczywiście w Strzelnie.

Trzon romańskiej kolumny znamy z widzenia jako gładki (polski romanizm nie należy do najbardziej ozdobnych, bo wzoruje się na architekturze zachodniej, czytaj Niemieckiej). Jednak kolumienki kościołów francuskich są bogato zdobione. Polskim przykładem romańskiej architektury nurtu
kluniackiego (od ogromnego opactwa benedyktyńskiego we Francuskim Cuny - czyt. klini - prekursora wielu kościelnych reform) jest kościół Św. Trójcy w Strzelnie. Obecnie barokowy, ale zachował w swym wnętrzu romańskie kolumny (zachował też portale i fundamenty wschodnich wież) które
posiadają wyjątkowo bogato zdobione trzony. Pokrywają je płaskorzeźby traktujące o ludzkich cnotach i przywarach. Nie mylmy kościoła Św. Trójcy w Strrzelnie z rotundą Św. Prokopa w Strzelnie.
Są to dwa inne, chociaż stojące obok siebie kościoły. Rotunda powstała prawdopodobnie na przełomie XII i XIII wieku, jest mała, nie posiada szczególnych dekoracji, i przetrwała do naszych czasów w
prawie niezmienionym kształcie. Natomiast duży kościół obok, był nieraz przebudowywany, w swoim wnętrzu kryje co najmniej romańskie kolumny, wspierające gotyckie sklepienia, i barokowe dekoracje.

Baza kolumny Romańskiej jest równie niebanalna. Oczywiście w seryjnej produkcji, takiej jak w Tumie pod Łęczycą, napotkamy proste bazy attyckie, czyli wzorowane na antyku, czyli o prostym układzie torus-trochilus-torus, czyli wypukłe-wklęsłe-wypukłe. Ale tam, gdzie dbano o detal, tam jest na co popatrzeć. Kapitularz klasztoru w Wąchocku, to mała salka
wsparta na romańskich kolumienkach, przekryta kolebką. Bazy tamtejszych kolumn posiadają żabki, inaczej szpony. Są to nałożone na bazę narożne stylizowane pazury bądź liście. Żadki to motyw, i niełatwo odnaleźć go w Polsce.

Wróćmy jednak do architektury europejskiej. Plan kościoła romańskiego, na pierwszy rzut oka nie różni się niczym od planu katedry gotyckiej (chyba że jest nią paryska Notre Dame). W istocie, nasze wyobrażenie o gotyku, pasuje niejednokrotnie do romanizmu jak ulał. Ten właściwy romanizm (1000-1250) cechuje duża swoboda w komponowaniu bryły budynku. Staje się ona znacznie bardziej ażurowa niż za czasów Ottonów, jej zewnętrzne ściany zdobią
ciągnące się na całej długości budynku galeryjki arkadowe (i tylko zdobią, gdyż nie posiadają żadnej funkcji techniczno-użytkowej). Ściany podzielone są lizenami, czyli płaskimi pasami przypominającymi pilastry, ale bez żadnych kapiteli ani baz!!! Szczyty ścian zdobią fryzy arkadkowe, to znaczy ciągnące się na całej długości małe łuczki, często zrobione z innego rodzaju kamienia niż reszta ściany, a tego samego co lizeny. Najbardziej znaną katedrą romańską jest katedra w Pizie(zaczęta 1063). Jest to architektura włoska, i nurt
w którym powstała katedra to protorenesans, ale widać tam aż nazbyt wyraźnie dekorację ścian zewnętrznych arkadami.


Wczesny niemiecki romanizm przesklepia nawę główną kolebką, we Francji zaś powstają kościoły kopułowe, bądź salowe (również przesklepione kolebką, tyle że ostrołukową). Dojrzałe romańskie kościoły posiadają sklepienia krzyżowe (wiąże się to od razu z podziałem ścian) lub krzyżowe sześciodzielne, aby jednemu przęsłu (jednemu sklepieniu, jako jednej jednostce podziału wewnętrznego) odpowiadały dwa mniejsze łuki po bokach i jeden w osi nawy. Wtedy od razu ściany nawy dzielone są na jednostki o połowę węższe niż jednostki nawy głównej. Jest to tak zwany system wiązany. Klasycznym przykładem zastosowania
systemu wiązanego, jest katedra cesarska w Wormacji, wznoszona etapami, część wschodnia



w latach 1124-1140, korpus nawowy w połowie XII a westwerk w XIII wieku. Nawa główna liczy pięć modułów. Modułem jest tutaj kwadrat na przecięciu nawy głównej z transeptem (pamiętamy zastosowanie modułu w kościele Św. Michała w Hildsheim). Wormancka katedra spełnia w 100% idee Zamku Bożego. Posiada, co widać na planie cztery wieże, po dwie po
obu stronach każdego chóru (czyli prezbiterium, zwróćmy uwagę na nieukierunkowanie budowli). ponadto przysadziste, grube niskie wieże wznoszą się nad przecięciem transeptu z nawą główną oraz nad przeciwległym chórem (na planie poznamy je po ośmiokącie z zaznaczonymi przekątnymi,
są to linie sklepienia pod tymi wieżami). Ściany zewnętrzne podzielone są lizenami, i podzielone na kondygnacje (zwłaszcza wieże). Z zewnątrz, prezbiteria i centralne wieże, obiegają galeryjki arkadowe.

Wartym zauważenia pomysłem na transept, były założenia na planie trój liścia, czyli trój konchowe. ramiona transeptu oraz prezbiterium wyglądały wtedy tak samo i były wielkimi apsydami. Plany takie masowo realizowano w Kolonii. Istnieją tam cztery kościoły o takim układzie.


ARCHITEKTURA ROMAŃSKA W POLSCE

Polskie budowle romańskie omówiłem już po trosze przy okazji kolumn oraz mówiąc o budowlach centralnych. Niewiele istniejących w Polsce wielkich romańskich katedr przetrwało do dzisiaj. Na samym Wawelu (który jeszcze nie był stolicą) istniało kilka wielkich murowanych świątyń (m.in. kościół Św. Gereona). Z ostatniej takiej budowli pozostała nam krypta Św. Leonarda. W samym Krakowie, zachował się w na prawdę zadowalającym stopniu kościół Św. Andrzeja. Posiada on teraz barokowe hełmy oraz wnętrze. Reszta ta sama. Podkrakowskie opactwo w Tyńcu, posiada romański zrąb. Najsłynniejszymi zabytkami polskiego romanizmu, są; kolegiata w Tumie pod Łęczycą
pod wezwaniem NMP i Św. Aleksego, fundacji Bolesława Kędzierzawego (prześledzenie działalności fundacyjnej Piastów, daje niezły pogląd na to, jak mało budowli przetrwało do naszych czasów), konsekrowana w 1161 roku.
Założenie dwóchórowe, czterowieżowe, bazylika emporowa. Oraz Kościoły w Strzelnie (patrz omówienie kolumn). Kolegiata Św. Piotra w Kruszwicy to na prawdę niedoceniany zabytek. Tak samo sprawa się ma z pobliskim Mogilnem. Ważnymi obiektami są także klasztor Cystersów w Wąchocku, w Trzebnicy, kościół w Czerwińsku nad Wisłą. kolegiata Św. Marcina w Opatowie i tak dalej. Trzeba przestać powtarzać w kółko, że nie ma romanizmu w Polsce. Jest (tylko ukryty i mało widowiskowy).