Pieniny - album

Pieniny należą do najpiękniejszych rejonów geograficznych w Polsce. Jednym z jego elementów jest urozmaicona rzeźba terenu, którą tworzą wyłaniające się spośród lasów strome ściany skalne, samotne skałki przybierające formę iglic oraz pokryte łąkami rozległe powierzchnie garbów i wypłaszczeń. U stóp Pienin wije się Dunajec, będący wraz z przełomową doliną największą osobliwością tej krainy i atrakcją turystyczną.

Pomiędzy Karpatami Zewnętrznymi na północy a Karpatami Wewnętrznymi na południu przebiega pas skałek wapiennych, czyli Pieniński Pas Skałkowy, którego centralnym wypiętrzeniem są Pieniny. Tworzą one łańcuch górski o długości 30 km i szerokości 2-6 km, leżący pomiędzy Gorcami i Pasmem Radziejowej na północy a przedgórzem Magury Spiskiej na południu (Słowacja). Jego zachodnią granicę wyznacza rzeka Białka, północną: Jezioro Czorsztyńskie, dolina Krośnicy i Grajcarka, wschodnią – przełęcz Rozdziela, a południową – rzeki: Dunajec, Kamionka, Lipnik, Niedziczanka i Łopuszanka. Dunajec przełamuje się przez Pieniny dwukrotnie, dzieląc je na trzy grupy: Pieniny Spiskie, Pieniny właściwe i Małe Pieniny. W zachodniej części Pienińskiego Pasa Skałkowego, między dolinami Dunajca na północy i Łopuszanki na południu rozciągają się Pieniny Spiskie, leżące całkowicie na terenie polskiego Spiszu. Ich główny grzbiet Braniska-Hombark ma długość około 10 km. Najwyższym wzniesieniem jest Branisko (Żar, 879 m n.p.m.). Rzeźba tej części Pienin jest mało urozmaicona i ukryta w lesie porastającym większość obszaru. Środkowa część łańcucha między Czorsztynem a Szczawnicą to najbardziej malownicze i krajobrazowo urozmaicone Pieniny właściwe, ze strzelistymi wapiennymi turniami (masyw Trzech Koron z najwyższym wzniesieniem Okrąglica 982 m n.p.m.). Doliny są najczęściej wąwozami (np. Wąwóz Szapczański). Pieniny właściwe charakteryzują się niesymetryczną budową: stoki północne zapadają łagodnie, natomiast południowe obrywają się ku dolinie Dunajca niemal pionowymi ścianami o wysokości do 300 m. Za ostatnimi skałami przełomu ciągną się w kierunku południowo-wschodnim Małe Pieniny. Ich północne stoki należą do Polski, a południowe – do Słowacji. Tutaj właśnie znajduje się kulminacja całego łańcucha Pienin – Wysokie Skałki, osiągająca 1052 m n.p.m. W Małych Pieninach, będących szerokim i znacznie wydłużonym grzbietem, przeważają łąki. Pierwotne bujne lasy przeobrażone zostały w rozległe hale w wyniku intensywnego wypasu owiec, trwającego na tych ziemiach od kilkuset lat.


Pieniński Pas Skałkowy, którego fragmentem są Pieniny, ciągnie się długim, około 600-kilometrowym, wyciągniętym ku północy łukiem od okolic Wiednia, przez Słowację (dolina Myjawy, Wagu, Orawy), Podhale, Spisz, Ruś Podkarpacką aż do Neresnicy w Rumunii. Pas ten zbudowany jest ze skał jurajskich i kredowych – głównie z wapieni i margli oraz zalegających w obniżeniach łupków, piaskowców i zlepieńców. Najstarsze skały pochodzą z początku ery mezozoicznej – triasu. Skały osadzające się na dnie morza w ciągu kilku epok geologicznych ulegały burzliwym przekształceniom: były fałdowane, mieszane, kilkakrotnie wynurzane i zanurzane. Najistotniejsza faza fałdowań Prapienin przypadła na przełom paleogenu i neogenu (około 25 mln lat temu). W ciągu kilku kolejnych milionów lat erozja zdarła wierzchnią pokrywę skał i wymodelowała rzeźbę współczesną. Skały podatne na wietrzenie tworzą przełęcze, dolinki, wąwozy, żleby i płaskie powierzchnie garbów. Z nimi kontrastują urwiska skalne, strzeliste turnie i samotne skałki (ostańce) zbudowane z twardych i odpornych wapieni jurajskich.

W Pieninach panują korzystne warunki klimatyczne. Na zróżnicowanie klimatu lokalnego oprócz wysokości względnej duży wpływa ma ekspozycja zboczy. Stoki południowe są wyraźnie cieplejsze od północnych, ponieważ dociera do nich znacznie więcej energii słonecznej w ciągu dnia. Skały wapienne łatwo się nagrzewają i długo magazynują ciepło. Średnia roczna suma opadów 730-800 mm. Częstym zjawiskiem są gęste mgły, unoszące się zazwyczaj do 100 m ponad ziemią.

Nieodłącznym elementem krajobrazu Pienin jest Dunajec. Spływają do niego strumyki i potoki z całego obszaru górskiego. Dolina, w której płynie między Sromowcami Niżnymi a Szczawnicą, jest największym przełomem rzecznym w Polsce. Na tym odcinku bieg rzeki ma około 9 km długości i tworzy 7 dużych pętli oraz kilka mniejszych zakrętów lub zakoli. Niezwykle kręty bieg Dunajca wynika z rozmieszczenia skał (twardych i miękkich) oraz układu pęknięć i szczelin. Strumień wody w przeszłości omijał skały twarde, drążył miękkie i w sposób naturalny wykorzystywał system spękań. Doprowadziło to do ukształtowania malowniczych meandrów, nad którymi górują kilkusetmetrowe ściany Trzech Koron czy Sokolicy.

Bogactwo świata roślin zadecydowało o utworzeniu w Pieninach samodzielnego okręgu geobotanicznego. W wykształceniu swoistej odrębności szaty roślinnej, wśród której występuje dużo endemitów, miały udział liczne czynniki, m.in. różnorodność rzeźby i skał podłoża, a także zmienne warunki klimatyczne w przeszłości. W plejstocenie Pieniny nie uległy zlodowaceniu, dzięki czemu przetrwało wiele gatunków będących obecnie reliktami. Należą do nich m.in. chryzantema (złocień) Zawadzkiego, jałowiec sawina, a także znany dotąd jedynie z Tatr dębik ośmiopłatkowy.

W Pieninach znajdują się liczne zabytki historii i kultury materialnej. Należą do nich m.in. zamki w Czorsztynie i Dunajec, Czerwony Klasztor po stronie słowackiej i powstały niedawno zalew. Na tym terenie leżą także miejscowości uzdrowiskowo-wypoczynkowe, m.in. Szczawnica, Krościenko nad Dunajcem, Czorsztyn, Niedzica.