Patriotyzm czasów niewoli na podstawie wiersza "Do Matki Polki" i fragmentu III częsci "Dziadów"

Wiersz "Do Matki Polki" podobnie jak III cz. "Dziadów" charakteryzują się tematyką patriotyczną. Zarówno wiersz, który został napisany na krótko przed wybuchem powstania listopadowego, jak i fragment "Dziadów" są poetycką formą ukazania tragedii narodowej Polaków, jaka miała miejsce podczas zaborów. Oba utwory w szczególności pokazują motyw cierpienia matki Polki.

Wiersz, zgodnie z tytułem, rozpoczyna apostrofa do matki Polki, po której podmiot liryczny mówi, po czym można rozpoznać młodego patriotę. Ostrzega, że mądrość, zainteresowanie polską historią i tradycją oraz narodowa duma, która z tego czerpie swój początek, są niebezpieczne i źle wróżą przyszłości młodego Polaka. Podmiot przewiduje, że zapatrzony w dawne dzieje narodu syn będzie przyczyną cierpienia matki. Czujący narodową tragedię patriota będzie starał się dążyć do wolności swojej ojczyzny. Będzie próbował walczyć o sprawę, która już dawno została przegrana.

Z kolei fragment "Dziadów" przedstawia desperacki czyn zrozpaczonej Pani Rollison, która wdziera się do salonu senatora Nowosilcowa – biernego mordercy jej syna. Młodzieniec, który poprzednio został schwytany przez zaborców pod zarzutem działalności spiskowej, przetrzymywany w więzieniu i torturowany załamał się. Wykorzystał to senator i kazał otworzyć okno, aby skłonić więźnia do samobójstwa. Matka Rollisona dowiedziawszy się o rzekomej śmierci jej syna szuka zemsty, gotowa nawet wymierzyć ją osobiście. Klnie na senatora i mówi o niesprawiedliwości, na którą pozwolił Bóg. Ksiądz Piotr uspokaja kobietę i oznajmia, że jej syn choć ranny żyje.

W pierwszym fragmencie, poeta zwraca się do polskiej matki z bólem i goryczą. Prorokuje, że nawet gdy nie będzie wojen, a świat żyć będzie w pokoju, synowie Polski będą walczyć. Patrioci będą musieli wyzbyć się prawa do własnego szczęścia na rzecz służby ojczyźnie. Ich trud nie będzie okryty chwałą, wręcz przeciwnie: będą zmagać się z samotnością i bólem, udawać, zdradzać, knuć spiski, ukrywać się. Uciekając się do takich metod wykazują postawę walenrodyzmu. Walczący Polacy nie mają nadziei na chwałę i pamięć należną bohaterom, którzy giną na polu bitwy. Pozostaną po nich tylko "nocne rodaków rozmowy".

Podmiot wzywa matki przyszłych męczenników za sprawę ojczyzny do uświadamiania swoich dzieci o ich losie. Matka ma przyuczać młodego Polaka do jego przyszłej niewoli i klęski. Powinna przyzwyczajać swojego syna do "widoku powroza", "kajdan" czy "katowskiego obucha", bowiem taki musi być efekt walki z potężnym i okrutnym wrogiem. Biedna matka jest z góry skazana na rozpacz po utracie dziecka. Będzie cierpieć razem ze swoim synem walcząc z niepewnością, bólem i trwogą. Kształtuje to nową sylwetkę kobiety polskiego romantyzmu, która ma odegrać smutną, ale niezwykle ważną rolę w dążeniu do niepodległości kraju. Prawdziwa matka Polka winna stać na straży polskich obyczajów, narodowej historii i religii, wpajać swoim dzieciom szlachetność i honor Polaka.

Taką właśnie matkę przedstawia powyższy fragment "Dziadów". Pani Rollison jest matką cierpiącą przez śmierć swojego jedynego syna. Wstrząśnięta, potem załamana kobieta jest zdesperowana i gotowa na wszystko. Matczyny ból wydaje się być tak wielki, że narażanie własnego życia jest drugorzędną troską. Jej syn, potajemny bojownik o narodową sprawę, jest przykładem Polaka męczennika, którego w swoim wierszu opisuje Mickiewicz. Tak jak w utworze zamiast honorowej walki, Rollison został podstępnie schwytany, niesprawiedliwie osądzony, torturowany i uwięziony. Tym samym, można zauważyć dość widoczne analogie między historią syna pani Rollison, a dziejami Chrystusa – syna bożego. Tak jak Matka Bolesna, pani Rollison jest matką męczennika, który całe swoje życie poświęca wyższej, prawie nadprzyrodzonej misji. Uwidacznia to mesjanizm i wielkość sprawy polskiej, która jest powierzona przez samego Boga.

Istnieją także różnice między utworem a częścią dramatu. Młody Rollison pomimo próby samobójstwa nie ginie, co daje choć znikomą nadzieję na ocalenie. Zatem złamane zostaje stwierdzenie, że patriotyczna walka prowadzi do całkowitej klęski, choć można przypuszczać, że śmiały Polak nie da za wygraną i walcząc kolejny raz zaryzykuje własnym życiem. Po drugie Rollison popełnił czyn niegodny prawdziwego wojownika. Próbował sam odebrać sobie życie. Wynika z tego, że jego matka niewystarczająco kształtowała w swym dziecku postawy o jakich pisze Mickiewicz. Patriota, choć mężny i odważny nie wytrzymał presji wroga. Można więc stwierdzić, że ten fragment pokazuje urzeczywistnioną, niewyidealizowaną wizję matki i syna z wiersza "Do Matki Polki".

W dramacie postacie Pelikana i Senatora są uosobieniem okrutnego zaborcy z wiersza. Oto faktycznie: klęska nie przychodzi przez chwalebne pole bitwy, ale przez "nieznajomego szpiega" i "sąd krzywoprzysiężny". Despotyczny senator i jego poplecznik przedstawiają uciekającego się do kłamstw i zbrodni wroga, ale także zło, które triumfuje nad dobrem.
Odmienną postawę wykazuje ksiądz Piotr. Jako pokorny sługa zawierza się woli samego Boga. Mimo przesądzonej klęski swojej ojczyzny, wierzy, że dobro w końcu zwycięży. Drwiny i poniżenie ze strony senatora znosi w milczeniu, tym samym przestrzegając oprawców przed bożą karą. Przez pokorę, nadzieję i wiarę, jaką charakteryzuje się osoba księdza Piotra, następuje jego sakralizacja. Opowiadając przypowieść o zbójcy, co nadaje mu cech proroka, uświadamia senatorowi, że i jego sprawiedliwość nie minie. Konfrontacja dobra ze złem, która w wierszu wydaje się być dawno przegrana, w dramacie nie ma już tak oczywistego przebiegu. Wręcz przeciwnie, daje nadzieję i siłę do boju o wolność.

Na szczególną uwagę zasługuje historia narodowego męczeństwa Polaków, która jest męką bez "zmartwychpowstania". W utworze zawiera się formuła polskiego patriotyzmu czasów niewoli, który nie polega na pesymistycznym opłakiwaniu zagarniętego przez zaborców kraju, lecz na uporczywej i męczeńskiej walce z wrogiem. Taka wizja miłości do ojczyzny i wizerunek świadomości Polaka jako "psychiki straceńca" popularyzują ideę walenrodyzmu, jako postawę już nie tylko wybitnej jednostki, ale całego zniewolonego społeczeństwa.
Podsumowując, wiersz "Do Matki Polki" jak i fragment III części "Dziadów" są historią narodowej martyrologii, świadectwem niezłomności w walce o wolność, a także wezwaniem do polskiej batalii, wbrew wszystkiemu, nawet rozsądkowi i nadziei. Utwory porównują matkę Polkę do ojczyzny, która wytrwale wysyła swoich synów do boju o niepodległość. Mickiewicz, który sam jest wielkim patriotą, składa hołd pełnym poświęcenia i rozpaczy polskim matkom, które wychowały wiele pokoleń zarówno przeszłych, jak i przyszłych bohaterów.