Wykład mądrości życiowej w Trenie XIX Jana Kochanowskiego

Treny – najsłynniejsze zapewne z dzieł poety; dzieło, które stało się przykładem i symbolem trwałych wartości w literaturze i najbardziej zwycięsko oparło się działaniu czasu w odbiorze poezji Kochanowskiego. Tren XIX ostatni i jako jedyny noszący tytuł "Sen" zamyka cały cykl i zawiera zapowiedź powrotu do równowagi wewnętrznej, Jest próbą uzdrowienia się, pocieszenia, uspokojenia. Pojawia się tu refleksja o zbawczym działaniu czasu, który uwalnia od cierpienia, oraz przywrócona zostaje wiara w życie pozagrobowe.
Śpiącemu poecie ukazuje się zmarła matka z Urszulką i prosi syna, aby nie mącił spokoju dziecka swoim płaczem i rozpaczą. Bóg powołując dziewczynkę do nieba zaoszczędził jej wielu zgryzot i cierpień ziemskich, dlatego należy pogodzić się z wolą Boga i wierzyć, że tam w niebie dziecko jest szczęśliwe.
„Skryte są Pańskie sądy; co się Jemu zdało,
Najlepiej, żeby się też i nam podobało(...)”
Poeta stara się spojrzeć na życie bardziej trzeźwo, stara się znaleźć ukojenie bólu. Zaczyna rozumieć, że poprzez swą przedwczesną śmierć, jego córka uniknęła wielu trosk, cierpień i smutków, które zapewne spotkałyby ją w życiu doczesnym. Matka poety apeluje do jego rozsądku przypominając synowi, że wszyscy ludzie są śmiertelni i każdy ma wyznaczony czas swego życia i śmierci:
„Śmiertelna jak i ty twoja dziewka była,
Póki jej zamierzony kres był, póty żyła.”
„Sen” jest apelem do rozsądku i stateczności, która musi stłumić najgłębszy nawet żal, jest to postulat do życia zgodnego z naturą i uwzględniającego jej prawa. Odwołując się do najogólniejszych wyobrażeń o życiu pozagrobowym jako odejściu od ziemskich trosk i kłopotów, których Urszulka uniknęła, matka jako zasadniczą maksymę życiową wskazuje bolejącemu synowi:
„... ludzkie przygody,
Ludzkie noś!...”
Ten zwrot pochodzenia greckiego, przyswojony łacinie przez Cycerona (humana humane ferenda), staje się światopoglądową konkluzją Trenów. Jest to pogodzenie się z rzeczywistością i wyrażenie zgody na to, co zastało się na Ziemi.
„Człowiek urodziwszy się zasiadł w prawie takim,
Że ma być jako celem przygodom wszelakim”
Ten cytat jest potwierdzeniem, że bieg życia podporządkowany jest prawu narodzin i rozwoju, trwania i przemijania i, że należy przyjmować to, na co nie ma się wpływu. Trzeba godnie znosić to, co przynosi los.
Tak więc z kryzysu światopoglądowego poeta wychodzi zwycięsko, obarczony jeszcze jednym ciężkim doświadczeniem i krytycznym nastawieniem do dotychczas wyznawanych filozofii - epikureizmu, stoicyzmu i neoplatonizmu. Kryzys ten nie oznacza jednak obniżenia poziomu artystycznego dzieła, a wręcz przeciwnie - "Treny" uznawane są za szczytowe osiągnięcie liryki renesansowej. Poeta wykazał w nich subtelność przeżywania, stworzył przepiękne dzieło liryczne, nasycone elementami filozoficznymi. Zawarto tu syntezę ideałów humanistycznych i życiowej mądrości. Powraca w nim harmonia i porządek świata przenikniętego zamysłem Boga, który nie pragnie krzywdy swego stworzenia. Zalety filozofii zostają na nowo odkryte, podkreślane są „lecznicze” właściwości czasu. Humanizm Trenów nie jest pogodny, ale w nich zwycięża. Wspiera się na dramatycznej koncepcji ludzkiego losu, która przewiduje konflikty i załamania, liczy się z cierpieniem i nieszczęściem. Obejmuje swoim zakresem całość doli człowieka i wyznacza mu jasno określoną drogę postępowania w „tym” życiu.
Treny kondensują w sobie element wzruszenia, które ma walor ponadczasowy, dociera do czytelnika niezależnie od jego wiedzy historycznej i zakresu komentarza objaśniającego. Odzwierciedlają dramat ojca opłakującego stratę dziecka, są „pamiętnikiem lirycznym” poety. Problematyka kryzysu filozoficznego i dokumentacja przemiany jego poglądów, związana z głębokim wstrząsem, który przeżył po śmierci Urszulki i któremu dał wyraz w utworze, przyciąga naszą uwagę po dziś dzień.