"Dziady" jako dramat romantyczny

Romantyzm ukształtował się w całkowitej opozycji do epoki wcześniejszej - oświecenia. Świat ukazany przez romantyków, przepuszczony został przez pryzmat ich uczuć, wiary wewnętrznej. Twórcy romantyczni programowo zwalczali wszelkie zasady i reguły obowiązujące w dziełach literackich. Nie inaczej było w dramacie romantycznym, który przeciwstawiał się konwencjom klasycznym, a nawiązywał do dramatu szekspirowskiego i melodramatu. Ośrodkiem kompozycji stawał się bohater, wokół niego skupiały się luźno powiązane ze sobą sceny, ukazujące dzieje psychiki, wewnętrzne konflikty. Dramatyzm łączył się tu z liryzmem, nastrojowością; realizm rodzajowy z fantastyką i groteską; tragizm z fantastyką i groteską; tragizm z komizmem. Wielkie problemy metafizyczne powodowały wprowadzenie przestrzeni otwartej, pojawiały się sceny z udziałem tłumów. Charakterystyczne dla dramatu romantycznego było mieszanie różnych technik, tonacji i stylów, czyli synkretyzm, co pozwalało wyrażać dysonansową wizję świata. Kolejnym ważnym aspektem jest symultanizm - rodzaj narracji w utworze literackim, sposób prowadzenia akcji w sztuce teatralnej, polegający na przedstawianiu w szeregu obrazów wypadków rozgrywających się w tym samym czasie w różnych miejscach.
"Dziady" Mickiewicza są uważane za wzorcowy utwór romantyczny, czyli arcydramat, gdyż wykazuje się wszelkimi ważnymi cechami, które są typowe dla późniejszych utworów romantycznych.

Przede wszystkim następuje tu pogwałcenie klasycznej zasady trzech jedności. W dramacie Mickiewicza nie obowiązuje jedność miejsca. Akcja toczy się w Wilnie, Warszawie, w celach więziennych i w salonach arystokratycznych, w domku wiejskim pod Lwowem, wreszcie na zesłaniu - "Ustęp”. Nie zachowana jest również jedność czasu, są to lata od około 1823 do 1831, choć brak dokładnego sprecyzowania, ani jedność akcji, gdyż dramat porusza różne sprawy: martyrologię narodu, walkę Konrada z Bogiem, charakterystykę społeczeństwa, sprawę przyszłości narodu oraz charakterystykę zaborców.

Kolejną cechą utworu nadającą mu charakter dramatu romantycznego jest luźna kompozycja utworu, fragmentaryczność. Każda z części i każda ze scen może istnieć samodzielnie. Brak jest w "Dziadach" akcji rozumianej jako ciąg przyczyn i skutków, nie tworzy ona logicznego ciągu. Poszczególne sceny łączy tylko wspólna idea dramatu - problem niewoli narodowej i towarzysząca mu wiara w odzyskanie niepodległości.
Typowo romantyczne jest również celowe łączenie w ramach formy dramatycznej elementów epickich i lirycznych. Charakter epicki mają opowiadania Sobolewskiego i Adolfa o męczeństwie polskiej młodzieży oraz wiersze zamieszczone w "Ustępie". Elementami lirycznymi są zaś wybuchy natchnienia oraz wyznania uczuć wewnętrznych w "Improwizacji" i "Widzeniu” o silnym napięciu emocjonalnym (bunt przeciw Bogu, walka o duszę Konrada). W utworze spotykamy również elementy groteski przykładem jest "Sen Senatora", a także sceny komiczne: dowcipy i żarty więźniów usiłujących dodać sobie otuchy.

Wybitnym osiągnięciem poety jest również umiejętne wprowadzanie scen realistycznych i fantastycznych, w zależności od tematu. Sceny realistyczne dotyczą zazwyczaj niedawnej przeszłości Polski, ukazują martyrologię społeczeństwa czy też jego charakterystykę, przykładami są tu "Scena Więzienna", "Salon Warszawski" i "Pan Senator". Sceny fantastyczne to przede wszystkim dramat Konrada oraz sceny wizyjne dotyczące przyszłości Polski. Przykładami tych scen są "Improwizacja", "Widzenie księdza Piotra", "Sen Senatora" i "Sen Ewy". W scenach tych mamy do czynienia z działaniem sił nadprzyrodzonych, egzorcyzmami, złymi i dobrymi mocami, prowadzącymi walkę o duszę człowieka, uczestniczą w nich diabły i anioły. Zadaniem tych elementów jest zbudowanie nastroju, poruszenie uczuć odbiorcy, pogłębienie charakterystyki psychologicznej postaci. Nie jest to zabieg całkiem nowy, bo już Szekspir do "Makbeta" wprowadził wiedźmy i zjawy, ale w dramacie Mickiewicza sceny te grają rolę równorzędną z realistycznymi, u zaś Szekspira były tylko uzupełnieniem.
Kolejnym argumentem przemawiającym za tym, iż „Dziady” to dramat romantyczny jest postać bohatera romantycznego. Konrad, którego Mickiewicz uczynił poetą, cenionym przez przyjaciół i obdarzonym improwizatorskim talentem jest odzwierciedleniem samego autora. Cechuje go nadwrażliwość uczuciowa będąca źródłem talentu poetyckiego. Konrad jest wybrańcem narodu, wielkim patriotą, gotowym oddać swe życie w obronie własnego narodu, postawiony zostaje ponad współwięźniami, których przewyższa siłą uczucia, talentem, niezwykłą indywidualnością. Potrafi wznieść się ponad ludzi i z dumą powiedzieć: "Depcę was, wszyscy poeci, Wszyscy mędrce i proroki, Których wielbił świat szeroki". Mickiewicz podkreślając niezwykłą moc twórczą swego bohatera podpisuje się pod popularną zachodnioeuropejską ideą, zgodnie z którą poeta stawał się prorokiem, duchowym wodzem narodu. Dobrze dostrzegane w tekście osamotnienie wynika z niemożliwości porozumienia się Konrada nawet z najbliższymi. W celi więziennej widzimy wielu więźniów, którzy darzą go przyjaźnią, lecz nie rozumieją do końca jego poczynań. Konrad przerasta ich i dlatego musi pozostać sam. Utwór przepełnia tragizm wypływający z niemożliwości zrealizowania idei, której bohater poświęcił swe życie.
Mickiewicz starał się również zastosować w dramacie efekty muzyczne - w klasztornej celi więźniowie śpiewają patriotyczne pieśni. Konrad przedstawia siebie jako orła walczącego z czarnym krukiem przy akompaniamencie fletu. Natomiast po "Improwizacji" dochodzą do jego celi odgłosy pieśni bożonarodzeniowych, a chór aniołów śpiewa na nutę "Anioł pasterzom mówił". Na balu u senatora menuet zastąpiony został po wtargnięciu pani Rollison arią komandora z opery "Don Juan". Wszystko to niezwykle podnosi walory artystyczne tekstu.

"Dziady" cz.III to jeden z najwybitniejszych polskich dramatów romantycznych, utwór o niezwykłej sile oddziaływania, zadziwiający różnorodnością zastosowanych środków artystycznych. Znajdziemy w nich połączenie realizmu z mistyką, rzeczywistości z fantastyką, przełamanie granic między rodzajami i gatunkami literackimi, ogromną rolę czynników cudownych, luźną budowę scen. Konrad jest typowym bohaterem romantycznym, jak Prometeusz skłócony z Bogiem, człowiek o wybitnej indywidualności, pełnym tragizmu, którego źródłem jest nieszczęście jego narodu Są to cechy typowych europejskich dramatów romantycznych. można więc śmiało ulokować utwór Mickiewicza obok "Fausta" Goethe'go czy dramatów Byrona. O wielkości dzieła świadczy również niezwykłe wrażenie, jakie "Dziady" wywarły nie tylko na Polakach, dla których był to dramat narodowy, ale także na przedstawicielach innych narodowości. O potędze utworu pisała z entuzjazmem znana francuska pisarka George Sand: "Prześladowanie, cierpienia i wygnanie rozwinęły w nim siły, nie znane mu przedtem. (...) Od czasów proroków Syjonu, od czasu ich łez i jęków, żaden głos nie wzniósł się z taką siłą, aby opiewać przedmiot tak ogromny, jakim jest upadek narodu".