Ustawodawstwo przeciwmonopolowe

USTAWODAWSTWO PRZECIWMONOPOLOWE, ustawodawstwo antytrustowe, przepisy prawne mające na celu niedopuszczenie do powstawania monopoli, ograniczenie stosowania praktyk monopolistycznych przez duże przedsiębiorstwa, popieranie konkurencji.
Ustawodawstwo przeciwmonopolowe powstało w Stanach Zjedn., a ze względu na specyfikę amer. systemu prawnego ważną rolę, oprócz ustaw, odgrywają w nim precedensy. Amerykańskie ustawodawstwo przeciwmonopolowe nie obejmuje gospodarstw rolnych, instytucji użyteczności publ., związków zaw. i gałęzi regulowanych przez państwo. Najważniejsze akty prawne regulujące ustawodawstwo przeciwmonopolowe w Stanach Zjedn.: Sherman Act z 1890, który wprowadził zakaz istnienia monopoli i zmów monopolistycznych; Clayton Act z 1914 zakaz zawierania transakcji wyłącznych i wiązanych, dyskryminacji cenowej, łączenia stanowisk dyrektorskich, nabywania akcji innych spółek (o ile ogranicza to konkurencję lub sprzyja tworzeniu monopoli) oraz powołanie Federalnej Komisji Handlu, rządowego organu przeciwmonopolowego; Robinson-Patman Act z 1936 zakaz udzielania rabatu i in. przywilejów wielkim przedsiębiorstwom handl., jeżeli nie jest to uzasadnione niższymi kosztami produkcji lub sprzedaży (dlatego ustawa ta została nazwana "aktem ochrony małego biznesu"); Celler Act z 1950 zakaz łączenia spółek przez nabywanie aktywów fiz., jeżeli ogranicza to konkurencję. Ważniejsze precedensy, czyli wyroki zapadłe w sprawach przeciw firmom oskarżonym o nielegalne praktyki monopolistyczne, dotyczyły: porozumień cenowych w sprawie Addyston Pipe z 1898 sąd zakazał dżentelmeńskich porozumień cenowych, w sprawie Trenton Potteries z 1927 zabronił porozumień cenowych bez względu na poziom ceny, Socony-Vacuum Oil Co. z 1939 zakazał porozumień cenowych bez względu na "siłę rynku"; wyłączności technik produkcji w sprawie Du Ponta z 1951 sąd orzekł, iż posiadanie wyłączności na produkcję celofanu nie jest zabronioną praktyką monopolistyczną, gdyż: a) istnieją liczne substytuty celofanu; b) celofan powstał w laboratoriach Du Ponta; sprzedaży wiązanej IBM w 1969 otrzymał nakaz oddzielnego wyceniania sprzętu komputerowego i oprogramowania.

Za nieprzestrzeganie ustawodawstwa przeciwmonopolowego są stosowane kary: zakaz kontynuowania praktyk monopolistycznych, podział przedsiębiorstwa, grzywna dla przedsiębiorstwa, pozbawienie wolności menedżera (do 1 roku). Skutki ekonomiczne ustawodawstwa przeciwmonopolowego w USA są widoczne na tle hist. procesów koncentracji kapitału, umocnionych przez drugą rewolucję techn.; po 1870 procesy te spowodowały b. szybki wzrost rozmiarów przedsiębiorstw (m.in. poprzez fuzje) oraz powstawanie struktur monopolistycznych (karteli) o znacznej szkodliwości społ. (ograniczanie podaży, podwyższanie cen, hamowanie postępu techn.). Ustawodawstwo przeciwmonopolowe pozwoliło ograniczyć procesy monopolizacji, zmierzające do wyeliminowania konkurencji, a jednocześnie zachować korzyści skali, wynikające z dużych rozmiarów przedsiębiorstw; ważnym precedensem było rozbicie Standard Oil Co. i American Tobacco Co. 1911, na kilka mniejszych przedsiębiorstw. Ustawodawstwo przeciwmonopolowe przyczyniło się do: a) ukształtowania oligopolu jako dominującej formy rynku; b) ocalenia konkurencji, odmiennej jednak od XIX-wiecznej wolnej konkurencji konkurencji niecenowej (niedoskonałej) wraz ze wszystkimi tego konsekwencjami, gł. przyspieszonym postępem techn.; c) upowszechnienia konglomeratu jako dominującej formy wielkiego przedsiębiorstwa (ustawodawstwo przeciwmonopolowe zmniejszyło możliwości koncentracji poziomej).

W Europie ustawodawstwo przeciwmonopolowe zostało przyjęte pod wpływem amerykańskiego ustawodawstwa przeciwmonopolowego w Traktacie Rzymskim 1957, lecz jego przepisy były mniej rygorystyczne. W W. Brytanii np. wyłączenia spod ustawodawstwa przeciwmonopolowego obejmowały stosowanie praktyk monopolistycznych, jeżeli: były one konieczne dla bezpieczeństwa nar., przynosiły korzyści konsumentom, neutralizowały inne praktyki monopolistyczne, porządkowały warunki negocjacji z silnymi odbiorcami, zniesienie restrykcji handl. zmniejszyłoby rozmiary eksportu lub zwiększyło rozmiary lokalnego bezrobocia, służą one interesowi publicznemu. Politykę wobec monopoli regulują tam: ustawa o uczciwym handlu z 1973 i o konkurencji z 1980. Ustawa z 1973 ustanowiła instytucję Dyrektora Generalnego ds. Uczciwego Handlu, którego zadaniem jest nadzór nad przestrzeganiem prawa o ochronie konkurencji i prawa o ochronie konsumentów, a także przepisów o normach i standardach. Istnieje Sąd ds. Ograniczania Konkurencji, który bada porozumienia między przedsiębiorstwami produkującymi dobra i usługi. Wszystkie porozumienia muszą być zgłoszone Dyrektorowi Generalnemu ds. Uczciwego Handlu. Funkcjonuje również Komisja ds. Monopoli i Fuzji Przedsiębiorstw, która bada, czy dane przedsiębiorstwo nie działa przeciwko interesowi publ., nie zakłada się bowiem z góry, że sam monopol jest zjawiskiem niepożądanym. W W. Brytanii obowiązują również przepisy o monopolach zawarte w artykułach 85 i 86 Traktatu Rzymskiego.

W Polsce obowiązuje ustawa z 24 II 1990 o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym oraz istnieje Urząd Antymonopolowy. Ustawodawstwo przeciwmonopolowe w Polsce, podobnie jak w W. Brytanii, nie jest rygorystyczne, ponieważ małe i średnie kraje muszą dokonywać wyboru między zdolnością do konkurowania na świat. rynku przedsiębiorstw będących krajowymi monopolistami a ograniczaniem monopolu zmniejszającym ich zdolności konkurencyjne.