Pierwsze próby ratowania zagro|onej niepodleglosci - konspekt

1) CELE.
Po lekcji uczeń powinien: znać przyczyny i datę zwołania Sejmu Czteroletniego, umieć wymienić stronnictwa sejmowe, znać datę uchwalenia Konstytucji 3 maja, a także jej podstawowe założenia, okoliczności, w jakich doszło do wojny polsko-rosyjskiej i drugiego rozbioru.

2) Metody.
Wykład, pogadanka, praca z książką, „Od pierwszych cywilizacji do czasów nowożytnych” Halina Tomalska, tekst konstytucji.

3) Tok lekcji.
A) Czynności organizacyjno-porządkowe.
B) Rekapitulacja wtórna
C) Przebieg lekcji.


Przedstawienie uczniom okoliczności, w jakich ukształtował się obóz reform, jego najważniejsze postacie (Stanisław Staszic, Hugo Kołłątaj, Ignacy i Stanisław Potoccy, Adam Czartoryski, Stanisław Małachowski) Ich główne postulaty to: zniesienie liberum veto, utworzenie stutysięcznej armii, wprowadzenie monarchii dziedzicznej, złagodzenie poddaństwa osobistego chłopów, reformę prawa sądowego. Przeciwstawnym ugrupowaniem popieranym przez rosyjskiego ambasadora, było tzw. Stronnictwo hetmańskie. Jego przywódcy (Szczęsny Potocki, Seweryn Rzewuski, Ksawery Branicki) stali na gruncie niezmienności zasad ustrojowych. Król opowiadał się za reformami na rzecz wzmocnienia władzy wykonawczej przy utrzymaniu związku z Rosją.
Sejm zwany później „czteroletnim” rozpoczął obrady w pażdzierniku1778 r. w czasie obrad wyodrębniły się stronnictwa: patryjotyczne (obóz reform), królewskie, hetmańskie (przeciwnicy reform). Od początku przewagę osiągnęli przedstawiciele opozycji, którzy rozwiązali wkrótce Radę Nieustającą, przeforsowali reformy skarbowo-wojskowe, zwiększenie stanu armii (100 tys.) oraz podatek od szlachty i duchowieństwa na jej utrzymanie, wreszcie 18 listopada 1791 uchwalono prawo o miastach. Najdonioślejszym jednak wydarzeniem było przygotowanie konstytucji.

Notatka w zeszycie.

Konstytucja- ustawa zasadnicza określająca zasady ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego państwa, organizację naczelnych organów państwowych oraz podstawowe prawa i obowiązki obywateli
Odczytanie przez jednego z uczniów preambuły do konstytucji.
„W imię Boga w Trójcy Świętej jedynego. Stanisław August z bożej łaski i woli narodu Król Polski, Wielki Książe Litewski, Ruski, Pruski, Mazowiecki, Żmudzki, Kijowski, Wołyński, Podolski, Podlaski, Inflancki, Smoleński, Siewierski i Czernichowski, wraz z Stanami Skonfederowanymi w liczbie podwójnej naród polski reprezentującymi.
Uznając, iż los nas wszystkich od ugruntowania i wydoskonalenia konstytucji narodowej jedynie zawisł, długim doświadczeniom poznawszy zadawnione rządu naszego wady, a chcąc korzystać z pory, w jakiej się Europa znajduje i z tej dogorywającej chwili, która nas samych sobie wróciła, wolni od hańbiących obcej przemocy nakazów, ceniąc drożej nad życie, nad szczęśliwość osobistą, egzystencję polityczną, niepodległość zewnętrzna i wolność wewnętrzną narodu, którego los w ręce nasze jest powierzony, chcąc oraz na błogosławieństwo, na wdzięczność współczesnych i przyszłych pokoleń zasłużyć, mimo przeszkód, które w nas namiętności sprawować mogą, dla dobra powszechnego, dla ugruntowania wolności, dla ocalenia Ojczyzny naszej i jej granic, z największą stałością ducha niniejszą konstytucję uchwalamy i tę całkowicie za świętą, za niewzruszoną deklarujemy, dopóki by naród w czasie prawem przepisanym wyraźna wolą swoją nie uznał potrzeby odmienienia w niej jakiego artykułu. Do której to konstytucji dalsze ustawy sejmu teraźniejszego we wszystkich stosować się mają”


KONSTYTUCJA 3 MAJA, uchwalona 1791 przez Sejm Czteroletni p.n. Ustawy Rządowej , pierwsza w Europie, druga w świecie (po konstytucji Stanów Zjedn.) ustawa zasadnicza; przygotowana przez Sejm Czteroletni i w toku poufnych narad stronnictwa patriotycznego, przede wszystkim przez Stanisława Augusta Poniatowskiego, I. Potockiego, H. Kołłątaja. Ustawę z 3 maja poprzedziły 2 ustawy z tegoż roku, uznane za integralną część Konstytucji: z 24 III, o reorganizacji sejmików, i z 18 IV, o sprawach mieszczan i ustroju miast. Konstytucja pozostawiła ustrój stanowy, osłabiła pozycję magnaterii; usunięto z sejmików szlachtę gołotę; feud. cenzus szlacheckiego urodzenia został ograniczony w prawie wyborczym przez dodanie burż. cenzusu — posiadania. Mieszczaństwu umożliwiono nobilitację, m.in. z tytułu nabycia majątków ziemskich i zasług dla kraju; ogółowi mieszczan w miastach król., ogłoszonych jako „wolne”, zapewniono wolności osobiste, prawo sprawowania urzędów i in.; potwierdzono opiekę władzy państw. nad Żydami. Najmniej zmian wprowadzono w położeniu chłopów, utrzymano poddaństwo, wolność osobistą otrzymali tylko przybysze z zagranicy; na ogół chłopów rozciągnięto „opiekę prawa i rządu krajowego”. Konstytucja zniosła podział na Koronę i Litwę; nacz. organem władzy pozostał sejm, któremu zapewniono pełnię władzy ustawodawczej, prawo stanowienia budżetu i podatków, daleko idącą kontrolę rządu; miał być złożony z 204 posłów, wybieranych na sejmikach przez szlachtę posesjonatów, oraz 24 tzw. plenipotentów miast, z ograniczonym głosem doradczym; zmniejszono rolę senatu; zniesiono  liberum veto i zakazano  konfederacji. Wprowadzono zasadę dziedziczenia tronu (w dyn. saskiej) i osobistej odpowiedzialności monarchy. Wzmocnieniu uległ rząd (z królem jako przewodn.  Straży Praw na czele) oraz administracja; akty król. wymagały podpisu jednego z ministrów; ministrowie mieli odpowiadać za naruszenie prawa przed sądem sejmowym, a za kierunek polityki rządu — przed królem i sejmem; pod zwierzchnictwem króla i Straży Praw pozostawały komisje wielkie (ministerstwa): edukacji, policji, skarbu i wojska; zarząd krajem powierzono w terenie  komisjom porządkowym cywilno-wojskowym. Konstytucja poczyniła też pewne zmiany w sądownictwie szlacheckim i miejskim. W zamierzeniu części jej twórców stanowiła punkt wyjścia dalszych przemian ekon.-społ. i politycznych. Obalona w poł. 1792 wskutek działalności konfederacji targowickiej i przegranej wojny z Rosją.

PODSUMOWANIE: (notatka)

Polska monarchią konstytucyjną (zwierzchnia rola narodu)


Podział na:

a) władzę ustawodawczą (Sejm składający się z Izby poselskiej; 204 posłów, Senatu; 132 senatorów)
b) władza sądownicza (sądy sejmowe, ziemskie, trybunał koronny, sądy miejskie)
c) władza wykonawcza (król, Straż Praw- rząd)

Scalenie Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Panstwo stawało się jednolite. Gwarantowano szlachcie litewskiej zachowanie dotychczas posiadanych uprawnień.

Szlachta: Konstytucja zapewniała „stanowi szlacheckiemu [...] swobody, wolności, prerogatywy, pierwszeństwa w życiu prywatnym i publicznym”, ograniczono uprawnienia szlachty gołoty, pełnia wolności szlacheckiej przysługiwała jedynie szlachcie posesjonatom.

Miasta: Ustawa z 18.IV.1791 stanowiła integralną część konstytucji, według niej rozciągnięto na mieszczan zasadę neminem captivabimus, prawa obejmowania niektórych urzędów, nabywania ziemi, udział w wyborach plenipotentów.

Chłopi: Zawarte między chłopami a szlachtą umowy dotyczące ich bytowania i wzajemnych obowiązków (zamiana pańszczyzny na czynsze, wykup pańszczyzny, uwłaszczenie itp.), podlegać będą opiece władz państwowych.

Wojsko: Naród sam powinien się troszczyćo obronę integralności państwa i jego suwerenności, swobód politycznych i obywatelskich.

Nie wszystkim jednak siłom zależało na wydźwignięciu kraju z upadku celowali w tym zwłaszcza przedstawiciele stronnictwa hetmańskiego, którzy w obronie swoich interesów zawiązali konfederację w Targowicy. Magnacki spisek w celu obalenia  Konstytucji 3 maja 1791, zawiązany oficjalnie 14 V 1792 w Targowicy (Ukraina), faktycznie 27 IV 1792 w Petersburgu, pod patronatem cesarzowej Katarzyny II; przywódcy: S.Sz. Potocki (jako marszałek), S. Rzewuski, Sz. Kossakowski i F.K. Branicki; wezwanie przez konfederatów wojsk ros. zapoczątkowało wojnę pol.-ros. 1792; wojna między Polską a Rosją popierającą konfederację  targowicką; nominalnym pol. wodzem nacz. był król Stanisław August Poniatowski; wojsko pol. liczyło ok. 35 tys. żołnierzy, armią litew. dowodził ks. L. Wirtemberski (zięć ks. A. Czartoryskiego), a po jego zdradzie J. Judycki i M. Zabiełło, armią kor. — ks. J. Poniatowski; wojska ros. (ok. 96 tys.) wkroczyły na ziemie pol. 18 V 1792, dowodzili nimi M.W. Kachowski, M.N. Kreczetnikow; armia litew. poniosła klęskę pod Mirem (10 VI), oddano Grodno, wojna przeniosła się na ziemie rdzennie pol., Poniatowski odniósł zwycięstwo taktyczne pod  Zieleńcami (18 VI), T. Kościuszko stoczył walkę pod  Dubienką (18 VII), armia kor. wycofała się w Lubelskie, armia litew. nie stanowiła wystarczającej osłony Warszawy; Stanisław August prowadził rokowania z Katarzyną II, obiecując następstwo tronu dla w. ks. Konstantego w zamian za utrzymanie konstytucji z 1791; propozycję odrzucono, na żądanie cesarzowej król przystąpił do konfederacji targowickiej i jako wódz nacz. wydał rozkaz zaprzestania działań wojennych. konfederacja targowicka pod ochroną wojsk ros. rozszerzała teren działalności, usuwając organy powołane przez Sejm Czteroletni; przystąpienie króla do konfederacji targowickiej rozciągnęło jej zasięg na cały kraj; II rozbiór Polski (będący zaskoczeniem dla przywódców konfederacji targowickiej) skompromitował Targowicę ostatecznie; w czasie sejmu w Grodnie (15 IX 1793) konfederacja targowicka została rozwiązana.
Na tym samym sejmie (mimo sprzeciwu znacznej liczby posłów) ratyfikowano drugi rozbiór Polski. Dokonały go Prusy i Rosja 1793; był on reakcją na próby wyłamania się Polski spod obcej przemocy, zwiększenia armii i przeprowadzenia reform wewn. ( Sejm Czteroletni 1788–92, Konstytucja 3 maja); mocarstwa ościenne nie chciały dopuścić do wzmocnienia państwa pol., a ich interwencję ułatwiła niechęć do reform znacznej części magnatów i ich powiązania z dworami tych państw ( targowicka konfederacja); w wyniku drugiego rozbioru Prusy zajęły Gdańsk i Toruń, woj. pozn., gnieźn., kaliskie, sieradzkie, łęczyckie, brzeskie kujawskie, płoc., ziemię dobrzyńską, część woj. rawskiego i inowrocławskiego, razem ok. 58 tys. km2; Rosja — ziemie ukr., Podole, wsch. część Wołynia i ziemie białorus. na wsch. od linii Druja–Pińsk–Zbrucz, tj. woj. kijowskie, bracławskie, część podolskiego, wsch. część wołyńskiego i brzeskie litew., mińskie i część wil., razem ok. 250 tys. km 2.
Praca z książką:
Na podstawie mapy ze strony 398 wymień ziemie utracone po drugim rozbiorze.

D) Rekapitulacja pierwotna:

Pytanie:, W jakich okolicznościach doszło do uchwalenia Konstytucji 3 maja i wybuchu wojny polsko-rosyjskiej 1792?


ŻRÓDŁA: „Konstytucja 3 maja” opr. Jerzy Łojek, „Polskie konstytucje” Andrzej Ajnenkiel, Encyklopedia PWN.