Słowniczek kilku pojęć dotyczących XVIIIw

SEJM NIEMY –
Był to jednodniowy sejm obradujący 1 II 1717, na którym nie dopuszczono posłów do głosu w obawie przed zerwaniem obrad. Zakończył okres wojny północnej 1700–1721 na ziemiach polskich. Położył kres dążeniom Augusta II do monarchii absolutnej, Ograniczono liczebność wojska, jednocześnie jednak znacznie zmniejszono władzę hetmanów oraz sejmików; przeprowadził ograniczone reformy ustrojowe. Zapoczątkował protekcję Rosji nad Rzeczpospolitą
FAMILIA-
Stronnictwo Czartoryskich i Poniatowskich oraz związanych z nimi rodów magnackich (zwłaszcza Lubomirscy), utworzona w latach 20 XVIII w.; Stronnictwo dworskie za panowania Augusta II Mocnego, i Augusta III. Familia poparła elekcję Stanisława Augusta Poniatowskiego; wysuwała program reformy ustroju i gospodarki państwa. W opozycji wobec króla, współdziałała przy opracowaniu i uchwaleniu Konstytucji 3 maja 1791.
EMPIRYZM - kierunek filozofii przeciwstawny racjonalizmowi. Zakłada, że podstawową rolę w poznaniu pełni doświadczenie, a rola umysłu jest mniej znacząca.
DEIZM - filozoficzno-religijny pogląd, według którego Bóg stworzył świat, lecz nie interweniuje w bieg jego zdarzeń.
SENTYMENTALIZM - kierunek umysłowy i literacki w Europie w 2. poł. XVIII w. Ukształtowany w opozycji do racjonalistycznej tendencji oświecenia i reguł estetyki klasycystycznej, którym przeciwstawiał kult czułości i wrażliwości, łączył z zakwestionowaniem moralnych wartości postępu cywilizacyjnego
UTYLITARYZM - kierunek etyki zapoczątkowany w XVIII w., Według którego najwyższym dobrem jest pożytek jednostki lub społeczeństwa, a celem wszelkiego działania powinno być „największe szczęście największej liczby ludzi”
OBIADY CZWARTKOWE, zebrania literacko-naukowe organizowane przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, na Zamku Królewskim lub w Łazienkach; skupiały pisarzy i polityków bliskich królowi i jego programowi reform polityczno-kulturalnych; uczestniczyli w nich m.in.: A. Naruszewicz, I. Krasicki, S. Trembecki, F. Bohomolec, A.K. Czartoryski.
RADA NIEUSTAJĄCA, najwyższa władza rządowo-administracyjna w Rzeczypospolitej II-poł. XVIIIw; stanowiona pod naciskiem Rosji. W jej skład wchodzili: król jako przewodniczący (z dwoma głosami), po 18 senatorów i przedstawicieli szlachty (posłów). Ograniczyła władzę króla, ulegała wpływom magnatów i rosyjskiego ambasadora.
STRAŻ PRAW, najwyższy organ władzy wykonawczej (rada ministrów), ustanowiony na mocy Konstytucji 3 maja 1791;W jej skład wchodzili: król jako przewodniczący., Prymas i 5 ministrów.
VIRTUTI MILITARI, ORDER WOJENNY, najwyższe polskie odznaczenie za wybitne czyny wojenne. Wprowadzony przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego po bitwie pod Zieleńcami,
KONSTYTUANTA organ przedstawicielski, którego wyłącznym zadaniem jest opracowanie i uchwalenie konstytucji państwa; nazwa nadana po raz pierwszy francuskiemu Zgromadzeniu Narodowemu podczas Wielkiej Rewolucji Francuskiej 1789
JAKOBINI, klub polityczny w okresie rewolucji francuskiej. Początkowo umiarkowani konstytucjonaliści, Przywódca - Robespierre; przeciwnicy żyrondystów, doprowadzili do ich upadku; W latach 1793–94 doszli do władzy w państwie, wprowadzili terror; obaleni przez przywódców 27 sierpnia 1794r. — przywódców stracono, klub zamknięto; ponownie działał w okresie dyrektoriatu.
OŚWIECENIE, okres w dziejach kultury europejskiej od końca XVII w. do początku XIX w. Oświecenie traktowało rozum jako narzędzie poznania i źródło wiedzy o świecie, społeczeństwie i człowieku. W literaturze często programowo dydaktyczne tendencje klasycystyczne, sztuka nie miała jednolitego charakteru stylowego ani ideowego.
ENCYKLOPEDYŚCI, określenie grona współpracowników Wielkiej encyklopedii francuskiej, m.in. D. Diderot, J. d’Alembert.
DEKLARACJA NIEPODLEGŁOŚCI STANÓW ZJEDNOCZONYCH, uchwalona 4 VII 1776 w Filadelfii przez Kongres Kontynentalny, ogłaszała kolonie angielskie w Ameryce Północnej suwerennymi stanami; oprac. przez Thomasa Jeffersona; zawierała filozoficzne, moralne i prawne uzasadnienie wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych; powołując się na prawo natury, upoważniała lud do obalenia rządów, które nie przestrzegają przyrodzonych człowiekowi praw do życia, wolności oraz szczęścia; jej postanowienia stały się pierwowzorem deklaracji praw obywatelskich, zawartych w konstytucjach wielu państw.
KOMITET OCALENIA PUBLICZNEGO, organ wykonawczy rewolucji franc., rząd dyktatury jakobinów; powołany przez Konwent Narodowy dla nadzorowania ministrów i koordynowania wysiłków obronnych, kierował polityką wew. i zagr. Francji. Podlegały mu wszystkie organy adm. i armia. Opierał się na klubach jakobinów, których przywódcy sprawowali kierowniczą rolę w Komitecie Ocalenia publicznego
KOMITET BEZPIECZEŃSTWA POWSZECHNEGO,
Organ policyjny z czasów rewolucji franc.; Powołany 1793 przez Konwent Nar.; po dojściu do władzy jakobinów stał się jedną z gł. instytucji realizowanej przez nich polityki terroru; rozwiązany 1795.
DYREKTORIAT Rząd Francji w latach 1795–99 (5-osobowy); w szerszym znaczeniu ustrój i okres w dziejach Francji od obalenia M. Robespierre'a (9 thermidora) do zamachu stanu gen. N. Bonapartego
BASTYLIA, twierdza paryska z XIV w., Później więzienie; jako symbol ucisku królewskiego 14 VII 1789 zdobyta przez lud Paryża, następnie zburzona; dzień zdobycia Bastylii jest świętem narodowym Francji.
COLLEGIUM NOBILIUM, zał. 1740 w Warszawie przez ks. S. Konarskiego szkoła średnia z internatem, przeznaczona dla młodzieży szlacheckiej i magnackiej, prowadzona przez pijarów; zapoczątkowała reformę pol. szkolnictwa; wychowała wielu działaczy polskiego oświecenia.
MONARCHIA KONSTYTUCYJNA, forma rządów, w której pozycję i uprawnienia monarchy określa konstytucja, rozdzielając kompetencje władcze między monarchę a organ przedstawicielski (parlament).
DEKLARACJA PRAW CZŁOWIEKA I OBYWATELA, programowy dokument rewolucji francuskiej, uchwalony w 1789 przez Konstytuantę; głosiła m.in. zasady: równości wobec prawa, suwerenności narodu, podziału władz, nienaruszalności prawa własności; jej postanowienia były zamieszczane w późniejszych konstytucjach francuskich i stały się wzorem dla konstytucji innych państw.
KONFEDERACJA TARGOWICKA 1792, związek utworzony w Petersburgu przez grupę magnatów przeciwnych reformom (m.in. Potocki — marszałek, Branicki, Kossakowski, Rzewuski), pod patronatem ros. ces. Katarzyny II, ogłoszony w Targowicy, była pretekstem do interwencji wojsk ros., doprowadziła do wojny polsko-rosyjskiej 1792, zniesienia reform Sejmu Czteroletniego 1788–92 i Konstytucji 3 maja 1791 oraz do II rozbioru Polski 1793; rozwiązana 1793.
LEGISLATYWA, organ władzy ustawodawczej we Francji, powołany na mocy konstytucji z 1791r, inna nazwa Zgromadzenie Ustawodawcze, wybierane na dwa lata w wyborach powszechnych. Legislatywa dzieliła się na 3 stronnictwa: prawicę –zwolennicy monarchii, lewicę - zwolennicy republiki, oraz „bagno” czyli grupa deputowanych nie posiadająca określonych poglądow politycznych.
FAKTORIA, osada handlowa założona przez kupców europejskich w krajach kolonialnych; pierwsze faktorie powstawały w XVII–XVIII w., w początkowym okresie ekspansji kolonialnej krajów europejskich; zakładane gł. przez Portugalczyków, Holendrów i Anglików, m.in. w Afryce, Ameryce.
CZARNA PROCESJA, manifestacja przedstawicieli 141 miast król. w Warszawie 1789, podczas Sejmu Czteroletniego, w obronie praw mieszczan i przywilejów miast; kierowana przez J. Dekerta, inspirowana przez H. Kołłątaja.
SEJM SKONFEDEROWANY, w dawnej Polsce sejm zwoływany w celu przeciwdziałania zasadzie liberum veto; senatorowie i posłowie przystępowali imiennie do konfederacji, a jej uchwały zapadały większością głosów; charakter s.s. miał Sejm Czteroletni 1788–92.
INSUREKCJA (powstanie), zbrojne wystąpienie ludności przeciw istniejącej władzy; w Polsce nazwa insurekcja odnosi się niemal wyłącznie do powstania kościuszkowskiego 1794.
KRYTYCYZM postawa poznawcza, polegająca na kontroli prawdziwości każdego twierdzenia, gotowości do analizy i sprawdzania własnych poglądów w świetle nowych faktów, przeciwstawna dogmatyzmowi
FIZJOKRATYZM szkoła ekon. (we Francji w 2. poł. XVIII w.), której filoz. podstawą była idea "porządku naturalnego", określającego najpomyślniejsze proporcje i warunki działania gospodarczego, uważająca wielkie rolnictwo za jedyne źródło narodowego bogactwa. Myśl przewodnia fizjokratyzmu sprowadza się do uznania zgodności porządku gospodarczego z porządkiem naturalnym, wynikającym z praw natury. Stąd też fizjokraci głosili zasadę wolności posiadania własności i wolności osobistej.