Powstanie wielkopolskie.

Rozwój sytuacji w Wielkopolsce w połowie listopada 1918 roku.
Rewolucja listopadowa 1918 roku ogarnęła całą Rzeszę Niemiecką ,
a więc również zamieszkałe przez ludność polską wschonie prowincje Prus. Od początku rewolucja stanęła wobec skomplikowanego problemu narodowego. Częściowy paraliż dotychczasowych władz administracyjnych i wojskowych stwarzł dogodną sytuację do ujawnienia czynników hamowanych dotądw rozwooju; przybrały one przede wszystkim postać rad robotników i żołnierzy.Stosunkowo słabo rozwijały sie rady chłopskie. Wszystko zależało od układu sił klasowych i narodowych. Ponieważ ludność polska przeważała liczebnie w Wielkopolsce, na Śląsku Opolskim i w niektórytch regionach Pomorza, polskie rady ludowe w regionach tych rozwinęły się szybko i uzyskały znaczne wpływy.W regionach , gdzie wyższa była liczba ludności niemieckiej, rozwój polskich rad ludowych napotykał znaczne trudności . W ośodkach o przewadze ludności polskiej, Polacy zdobywali również wpływy o radach robotników i żołnierzy, uzyskując dominujacy wpływ na życie danego regionu.W czasach pokojowych w Wielkopolsce stacjonowało 30-40tys. żołnierzy: w samym Poznaniu załoga liczyła ok. 15 tys. ludzi.W czasie wojny większość tych jednostek wysyłano na front.Pozostały jednak załogi fortów , koszr, urzędów , a także tzw. bataliony zastępcze i cała służba tyłów. Ddokładnrj liczby żołnierzy stacjonujących jesienią 1918 roku w Poznaniu i w Wielkopolsce nie można ustalić, ponieważ panował tu ciągły ruch.

Koncepcje odzyskania niepodległości w Wielkopolsce
Ruch niepodległosciowy w zaborze pruskim nurtował w społeczeństwie polskim przez cały okres niewoli. Pierwsza wojna światowa spowodowała nasilenie poczynań wolnościowych , podjęto różne działania organizacyjne mające na celu przygotowanie się do ewentualnej walki zbrojnej. Koncepcję na temat sposobów odzyskania niepodległości skrystalizowały się w zaborze pruskim dopiero w ostatnim okresie przed powstaniem, po wybuchu rewolucji niemieckiej,upadku monarchii i podpisaniu układu o zawieszeniu broni.Wydarzenia te, jak i odrodzenie się państwa polskiego
spotęgowały dążenia wolnościowe i przyczyniły się do podjęcia aktywnych działań na rzecz zrzucenia jarzma pruskiego. W dotychczasowej literaturze przedmiotu znalazly odzwierciedlenie trzy koncepcje odzyskania niapodległości.

Pierwsza z nich wiązała odzyskanie wolności z odrodzonym państwem polskim.
Władze odrodzonego państwa polskiego wykazały brak zainteresowania wydarzeniami w Wielkopolsce.Piłsudski nie chciał zadrażniać stosunków z Niemcami.Ta koncepcja nie dała rezultatów, gdyż była mało realistyczna.

Dwie następne koncepcje wyzwolenia Wielkopolski wykorzystywały dla polskich przygotowań wojskowych zdobycze rewolucji niemieckiej , szczególni powstałe rady robotniczo-żołnierskie i rady ludowe .Oparły się one na pozornej współpracy z Niemcami , dzięki której uzyskały częściowe pozwolenie na swą działalność.Zwolennicy tej koncepcji dzielili się na 2 ugrupowania.Jedno z nich reprezentowane przez Komisariat Naczelnej Rady Ludowej wyzwolenie Wielkopolski wiązało z interwencją państw Ententy i wynikami konferencji pokojowej. Stroniło ono od walki zbrojnej, było za dialogiem z Niemcami.
Drugie ugrupowanie - Polska Organizacja Wojskowa z innymi ugrupowaniami militarnymi chcieli odzyskać wolność przez walkę zbrojną.

Wybuch Powstania Wielkopolskiego
Powstałe Państwo Polskie nie obejmujące swym zasięgiem ziem Wielkopolski stało się czynnikiem mobilizującym do walki o zrzucenie jarzma niemieckiego i połączenie Poznańskiego z Odrodzoną Polską. Wzrost nastrojów narodowowyzwoleńczych w Wielkopolsce wzmógł się po sprzeciwie rządu pruskiego wyborom do Sejmu Konstytucyjnego,które Józef Piłsudski dekretem rozpisał na 26 stycznia 1919.Władze niemieckie widząc nastroje Polaków zmierzały do ich poskromienia,stosując różne szykany przeciwko ludności,co wzmogło nastroje rewolucyjne.
Zachowanie i działania niemieckie wykazywały, że mobilizują się oni do walki o utrzymanie prowincji wschodniej.Wszelkie pertraktacje były z góry skazane na niepowodzenie.Polacy także przygotowywali się do walki.Wrogie stanowisko Niemców i ich zakaz przyjazdu do Polski Ignacego Paderewskiego i misji alianckiej w ostatnich dniach grudnia,wywołuje szczyt nastrojów narodowowyzwoleńczych. Odziały powstańcze postawiono w stan gotowości,aby zapewnić bezpieczeństwo Paderewskiemu. Było to przeciwstawieniem się siłą rządowi pruskiemu.W tej sytuacji obie strony czekaly na pretekst rozpoczęcia działań.Miasto udekorowane polskimi i alianckimi chorągwiami, manifestacja antyniemieck spowodowały reakcję Niemców. Pochód Niemców 27 XII przez miasto,podczas któregozaczepiali oni Polaków, niszczyli i demolowali polskie urzędy, zrywali polskie flagi wywołał ogólne oburzenie i wyzwolił inicjatywę do rozpoczęcia działań.
Nie sposób ustalić kto pierwszy otworzył ogień Niemcy czy Polacy. Można stwierdzić że wybuch Powstania Wielkopolskiego nie nastąpił z rozkazu określonych władz, ale wskutek decyzji niższych dowódzców oddziałów zbrojnych.
Po wybuchu powstania sytuacja w Polsce się skomplikowała.Wobec chaosu panującego w polskiej armii, nie można było dokładnie zorientować się w stanie sił. Prwadzenie walk było bardzo utrudnione, gdyż nie mogły się rozwijać wobec ciągłych pertraktacji z Niemcami. Liczne oddziały walczyły na własną rękę, co powodowało rodzenie się różnych inicjatyw ale uniemożliwiało scalenie wysiłków do szybkiego osiągnięcia sukcesu.
Głównym celem powstania było opanowanie Poznania i Wielkopolski oraz przejęcie władzy w ręce polskie na tym obszarze.Dnia 28 XII 1918 roku Rada Robotników i Żołnierzy ogłosiła stan wyjątkowy w Poznaniu.Rada ta nakazała rozbrajanie i usuwanie z garnizonu oficerów niemieckich. Wydała zakaz noszenia broni przez żołnierzy niemieckich. Nakazała obsadzenie wszystkich koszar przez oddziały Służby Straży i Bezpieczeństwa, które miały też odtąd stanowć jedyną siłę zbrojną na terenie Poznania .
Pierwsze działania powstańców skierowane były na wyparcie Niemców z centrum miasta, a głównie z gmachów znajdujących się w pobliżu Bazaru ,hotelu w którym przebywali goście i gdzie mieścił się ośrodek aktywności polskiej. Najpierw opanowano muzeum,następnie Prezydium Policji, gdzie podczas jednego ze szturmów zginął pierwszy powstaniec, górnik westfalski-Franciszek Ratajczak. W walce tej brało udział około 300 powstańców. Zdobyta tam broń została wykorzystana do dalszych walk. W tym czasie w ręce powstańców przeszły: poczta, zamek i wiele obiektów w centrum Poznania. Nie znamy liczby wojsk niemieckich stacjonujących w mieście,gdyż brak źródłowych danych,ale w czasie powstania Niemcy organizowali transporty wojsk, sprzętu, amunicji dla wsparcia swych rodaków w Poznaniu. Niemcy nie wykorzystali tego wsparcia ponieważ powstańcy rozbrajali te transporty, a zdobytą broń ,amunicje i sprzęt przesyłano do Bazaru
.28 XII Franciszek Budzyński zorganizował najście na główną komendę

niemiecką.Wskutek tego aresztowano dowódcę V Korpusu gen.Bock und Polach i jego zastępcę gen.von Schimmelpfenning oraz kilku innych wyższych urzędników niemieckich.Dzięki tej akcji Niemcy pozbawieni zostali swego kierownictwa wojskowego i władz cywilnych. Polacy wykorzystali to w celu pokonania Niemców w ich głównych ośrodkach oporu i zdobyli szereg obiektów wojskowych i cywilnych.Były to: Reduta Grollmana , koszary 47 pułku piechoty na Jeżycach, koszary wojsk taborowych przy ulicy Grunwaldzkiej, obiekty 20 pułku artylerii polowej przy ulicy Solnej,cytadela, koszary 5 pułku artylerii ciężkiej na Golęcinie.
Dużym sukcesem wojsk powstańczych było zdobycie w dniu 6 stycznia 1919r. Ławicy i terenów wokół niej, gdzie znajdowało się lotnisko. Opanowanie Ławicy kończyło etap walk o oswobodzenie Poznania. Dużą rolę w całym powstaniu odegrało społeczeństwo Poznania, które organizowało kuchnie polowe, gromadziło żywność i przygotowywało posiłki. W 1918 roku w Wielkopolsce powstał oddział Polskiego Czerwonego Krzyża, który organizował służby madyczno-sanitarne.

Wyzwolenie Wielkopolski
W całej Wielkopolsce zaczęto wypierać i rozbrajać Niemców oraz przejmować urzędy cywilne.Oddziały powstańcze w dalszych walkach wyzwalały miejscowości takie jak: Kurnik , Środa , Szamotuły , Gniezno , Trzemeszyno ,Witkowo , Kłeck , Gołańcza , Wągrowiec , Żnin ,Września , Kościan Śrem, Czarnków i inne.
Do grupowania sił polskich dochodziło przede wszystkim tam ,gdzie Niemcy podejmowali kroki dla wyparcia powstańców.W czesie działań o wyzwolenie Wielkopolski toczyły się walki pod Zdziechową i walki o wyzwolenie Inowrocławia.
Walki powstańców prowadzone w północnej części Wielkopolski miały duże znaczenie dla rozszerzenia powstania na Pomorze . Tutaj poważne znaczenie miały walki prowadzone o zdobycie Szubina i Chodzieży, podjęte przez dwa różne zgrupowania powstańców. Podobnie jak inne ziemie Wielkopolski, tak i te zachodnie zostały wyzwolone bez większych walk.Analiza walk powstańczych w różnych częściach Wielkopolski pozwala określić główne cechy charakterystyczne ruchu zbrojnego w pierwszym okresie Powstania Wielkopolskiego. Wśród nich na czoło wysuwa się ogromny patriotyzm,wola walki i ofiarność,tak powstańców jak i całej ludności polskiej.nie szczędziła ona poparcia oddziałom zbrojnym,organizując im kwatery,wyżywienie i popierając je moralnie podczas toczonych walk.

Tworzenie dowództwa i jego działalność.
Organizacja Dowództwa Głównego nie była w ówczesnych warunkach rzeczą łatwą. Brakowało odpowiednio wyszkolonych oficerów którzy mogliby pełnić odpowiedzialne funkcje w sztabie. Dlatego sięgnięto po pomoc do Warszawy,skąd przysłano pierwszych oficerów: mjr Taczak, kpt Stanisław Nilski-Łapiniński, rotmistrz Bronisław Zacny. Do pracy w sztabie zgłosili się też oficerowie z Poznania pełniący różne funkcje w ruchu powstańczym. Działalność Dowództwo Głównego koncetrowała się przede wszystkim na organizacji sił zbrojnych.Skierowana była również na organizację wyżywienia wojska i zabezpieczenie im odpowiedniej opieki sanitarnej.

W drugim okresie działań wojennych-8 -15 styczeń- zwiększyły się znacznie zdobycze powstańców. Front wyznaczała teraz na północy-Noteć, na zachodzie-rozlewiska i jeziora obrzańskie, na południu - linia Rawicz-Zduny-Ostrzeszów.
Zdobycze te były wynikiem spontanicznego zrywu powstańczego ludu Wielkopolski.

W trzecim okresie dziejów wojennych Powstania Wielkopolskiego ,16 I -16 II 1919, nastąpiła reorganizacja Dowódctwa Głównego i tworzenie Armi Wielkopolskiej.Dnia 8 I 1919 natąpiło mianowanie gen. Józefa Dowbora Muśnickiego na stanowisko naczelnego dowódcy powstania .Dla uporządkowania sytuacji w odziałach powstańczych Dowództwo Główne wprowadziło przysięgę żołnierską .Od połowy stycznia 1919 nastąpiły zasadnicze zmiany w działaniach wojennych Powstania Wielkopolskiego . Nastąpilo większe zaangażowanie Niemców w stłumienie się rozwijającej się walki niepodległościowej.

Oceniając działania wojenne z ostatniego okresu Powstania Wielkopolskiego mozna stwierdzić , że powstańcy odnosili zwycięstwa na wszystkich frontach. Wyrazem tego był przede wszystkim fakt, że swymi działaniami obronnymi lub zaczepnymi pokrzyżowali niemiecki plan zlikwidowania powstania .Oręż powstańczy górował nad przewagą sił niemieckich. Wynikało to z ofiarności i patriotyzmu oddziałów polskich .Nie może tego przyslonić dający niekiedy o sobie znać brak zdyscyplinowania jednostek czy oddziałów powstańczych.

Rozejm w Trewirze
Po krwawym stłumieniu rewolucji w dniach 8-12 stycznia 1919 roku Niemcy systematycznie nasilali swą działalność przeciwko powstaniu. Stroną aktywną stał się przeciwnik także ze względu na przyjętą politykę Komisariatu NRL ,który trwał na stanowisku pokojowego rozwiązania sprawy polskiej. Stąd też stale powtarzały się różne pertraktacje z Niemcami, ale nie przynosiły one żadnych rezultatów.Głównym żądaniem Niemców było rozbrojenie polskich wojsk i powrót ziem opanowanych przez powstanie pod ścisłą kontrolę niemiecką. Warunków takich Polacy nie mogli przyjąć. Państwa alianckie zaczęły pośredniczyć w sprawie zawieszenia broni z Niemcami.Przesądził tę kwestię marszałek Ferdinand Foch, który po długich pertraktacjach wymógł w końcu podpisanie rozejmu.Po zawarciu rozejmu w Trewirze ustały wprawdzie regularne walki, obie strony jednak nadal nie stały z bronią u nogi. Niemcy systematycznie gwałcili zawieszenie broni, podejmując kroki zeczepne na całej lini frontu. Były to najczęściej drobne prowokacje,jednak i one doprowadzały niekiedy do większych bitew. Niemcy nie chcieli pogodzić się z wytworzoną sytuacją i negatywnie ustosunkowali się do sprawy rozejmu, a tym samym przynależności Poznańskiego,które po zwycięskich walkach Powstania Wielkopolskiego miało przypaść Polsce.Nosili się oni też z zamiarem odebrania tych ziem i stworzenia w ten sposób faktu dokonanego, z którym musiałyby się liczyć pertraktujące państwa alianckie.Wobec zaistniałej sytuacji nastąpiły przygotowania polskie , które obejmowały przede wszystkim przekazanie Armii Wielkopolskiej ( dnia 25 maja 1919) pod jednolite dowództwo Józefa Piłsudskiego, co miało pomóc w zabezpieczeniu Wielkopolski przed uderzeniem niemieckim .Formalnie włączenie Wielkopolski do Polski nastąpiło po podpisaniu traktatu wersalskiego( 28 czerwiec 1919).